[ἐν δήμῳ Ἰθάκης].Στα βήματα του Οδυσσέα του Τηλέμαχου και του Εύμαιου (μέρος 2ον)

Ο Οδυσσέας, ταπεινός ζητιάνος, πιάνει το χέρι της περίλυπης Πηνελόπης. Πίσω της ο Τηλέμαχος και δύο γέροντες, ο Λαέρτης και ο Εύμαιος
 («Μηλιακό» ανάγλυφο π. 460-450 π.Χ(Εικόνα από το βιβλίο «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Θεοί & Ήρωες – Τρωικός πόλεμος – Οδύσσεια» της Σέρβη Κατερίνας)

Αφιερωμένο σε όλους τους φίλους και συνεργάτες μας που ιχνηλατήσαμε μαζί τους αυτά τα μονοπάτια και μοιράστηκαν μαζί μας σκέψεις ιδέες και συναισθήματα.
Text & Copyright: Hettie Putman Cramer & Makis Metaxas  

ἄστεος ἐγγὺς

Πρόλογος 

Σε προηγούμενη ανάρτησή μας που αφορούσε το  πρώτο μέρος της Ομηρικής τοπογραφίας για τα "εν δήμω Ιθάκης" http://homericithaca.blogspot.gr/2017/01/1.html  είχαμε γράψει χαρακτηριστικά οτι στις αναφερόμενες  στο έπος πεζοπορικές διαδρομές κρίνεται σε μεγάλο βαθμό η αξιοπιστία της Ομηρικής τοπογραφίας και ιδιαιτέρως για την πιθανολογούμενη αληθή σχέση της με το γεωμορφολογικό περιβάλλον της Ν.Α Κεφαλληνίας εκεί όπου για αρκετά χρόνια τώρα εξελίσσεται μια διεπιστημονική έρευνα για την ταυτοποίηση του σπουδαίου μυκηναϊκού κέντρου που έχει εντοπίσει η αρχαιολογική σκαπάνη από το 1991.

Σε αυτήν την ανακοίνωση σας αναφέραμε οτι δεν υπάρχει ούτε ένα, μα ούτε ένα τοπωνύμιο που να αναφέρεται στο έπος για αυτήν την συγκεκριμένη περιοχή που να μην το συναντάμε σήμερα (κατά έναν όντως ανέλπιστο τρόπο), είτε αυτούσιο είτε προσαρμοσμένο εννοιολογικά στην νεότερη καθομιλουμένη με το ίδιο ακριβώς ονομαστικό ή νοηματικό περιεχόμενο και χωροταξικά ακριβώς στην αναμενόμενη θέση. 

Εύλογα λοιπόν τίθεται το ερώτημα: πως είναι δυνατόν όλα, μα όλα τα τοπωνύμια  με τις περιγραφές των τόπων που καταγράφονται στο Έπος μετά από την παρέλευση 3.000 χρόνων να έχουν ακόμη μέχρι σήμερα, διατηρηθεί – διασωθεί είτε αυτούσια είτε προσαρμοσμένα με την νεοελληνική τους εκφορά; 

Εάν όλο αυτό δεν είναι μια απίθανη διαβολική σύμπτωση υπάρχει κάποιος που θα μπορούσε να μας δώσει μια πειστική απάντηση;

Ο αείμνηστος αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος έχοντας διαπιστώσει και ο ίδιος αυτόν τον πλούτο των αρχαίων τοπωνυμίων που συναντά κανείς στο νησί της Κεφαλληνίας είχε γράψει χαρακτηριστικά:

«Ίσως ουδεμία άλλη επαρχία της Ελλάδος έχει τόσον μεγάλην αναλογία αρχαίων ονομάτων, πράγμα που σημαίνει, ότι και ο πληθυσμός της νήσου παρέμεινεν αμιγής…Μερικαί Κεφαλληνιακές λέξεις δυνατόν να ανήκουν εις την παμπαλαίαν διάλεκτον  την άλλοτε λεγομένην Αιολοδωρικήν. Ακόμη και προελληνικά ονόματα θα ηδύνατο να ανιχνεύσει τις»…..Χάρμα είναι δια τον φιλόλογον να ακούει ονόματα εξοχικά …που απαντά  επί των Πινακίδων της Μυκηναϊκής γραφής …..

(Κεφαλληνία Ιστορικός και Αρχαιολογικός περίπατος 1962)

Πόσο πιστευτό (αποδεκτό) όμως μπορεί να ακούγεται σήμερα;

Με βάση την υπάρχουσα παγιωμένη αντίληψη (πεποιθήσεις) αλλά και την μέχρι σήμερα κοινή λογική η απάντηση είναι πως όχι δεν μπορεί να γίνει εύκολα αποδεκτό, (πολλοί θα έλεγαν κατηγορηματικά όχι με κεφαλαία γράμματα) και αυτό είναι για αρκετούς λόγους απολύτως κατανοητό. 

Στην πραγματικότητα εδώ που έχουμε φτάσει με εκατοντάδες παρόμοιες ανακοινώσεις όπου μελετητές, ιστοριοδίφες και ευφάνταστοι λάτρεις του Ομήρου ανακοινώνουν συχνά πυκνά οτι εντόπισαν επιτέλους την Ομηρική Ιθάκη στην θέα ενός τοπίου ή σε κάποιο τοπωνύμιο που μοιάζει με τις περιγραφές του Ομήρου η παρούσα ανακοίνωση και κάθε ανακοίνωση αντιμετωπίζεται δικαίως με καχυποψία και ξεκινά ούτως ή άλλως με ένα τεράστιο αρνητικό πρόσημο.
Μέσα σε αυτό το κλίμα και με τους ειδικούς να μην έχουν αποφασίσει  ακόμη που και ποια είναι η περιγραφόμενη από τον Όμηρο πατρίδα του Οδυσσέα το να επιχειρεί να βαδίσει κάποιος  πάνω στον πραγματικά ολισθηρό δρόμο των τοπωνυμίων  και μάλιστα να υποστηρίζει ότι διαφαίνονται ισχυρές ενδείξεις  ταυτοποίησής τους φαντάζει όντως εντελώς  ερασιτεχνικό  και εν πολλοίς αντιεπιστημονικό !

Είναι όμως έτσι; 

Μένει να αποδειχθεί λοιπόν ή ορθότητα ή όχι αυτής της εκτίμησης στα τελικά συμπεράσματα που θα εξαχθούν αφού πρώτα δημοσιοποιηθούν  όλες οι σχετικές ανακοινώσεις. 

Εκείνο που προκαταβολικά μπορούμε να πούμε (όσο και εάν ακούγεται περίεργο) είναι οτι το πλέον ανέλπιστο εύρημα για εμάς μετά από είκοσι πέντε και πλέον χρόνια συστηματικής έρευνας δεν είναι ο εντοπισμός του αναζητούμενου μυκηναϊκού κέντρου στα νησιά των Κεφαλλήνων που κάποια στιγμή με τις σύγχρονες πλέον μεθόδους που παρέχουν οι συνεργαζόμενες επιστήμες στην επιστήμη της αρχαιολογίας αργά ή γρήγορα θα γινόταν, όσο η αποκάλυψη της ορθότητας των επίδικων τοπογραφικών δεδομένων ακόμη και στην λεπτομέρειά τους  που οι περισσότεροι η αλήθεια είναι τα δικαιολογούν και τα ερμηνεύουν στα πλαίσια της εξαιρετικής περιγραφικής δεινότητας ενός ποιητή που επιστράτευσε την φαντασία του για να υπηρετήσει την πλοκή ενός αριστουργηματικά δομημένου λογοτεχνικού κειμένου.

Ο "διάβολος" όμως πολλές φορές κρύβεται στις λεπτομέρειες όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, και όντως όπως θα σας αποκαλύψουμε στην συνέχεια εκεί φαίνεται οτι κρυβόταν!

Με το γεγονός οτι μετά από τόσα χρόνια αρχαιολογικών και λοιπών διεπιστημονικών ερευνών έχει διαρρεύσει η πληροφορία το που ενδεχομένως βρίσκεται το αναζητούμενο μυκηναϊκό κέντρο εκείνης της εποχής είμαστε πλέον σε θέση να ξέρουμε (και τώρα πλέον [για εμάς]  εκ του ασφαλούς) οχι μόνον την αφετηρία, δηλαδή το που βρισκόταν η αποκαλούμενη Κόρακος πέτρη και οι ενδιάμεσοι κατά σειρά τόποι, αλλά κυρίως  το τερματικό σημείο αυτών των πεζοπορικών διαδρομών, το αποκαλούμενο "Οδυσσειακό Άστυ", ή όπως θα έλεγε κάποιος ένα από τα αναζητούμενα "άγια δισκοπότηρα" της παγκόσμιας αρχαιολογίας.

Για λόγους δεοντολογικούς, αλλά και για την προστασία της ίδιας της εν εξελίξει αρχαιολογικής έρευνας θα περιοριστούμε σε οτι αφορά τις αναφορές μας για τον χώρο του μυκηναϊκού κέντρου μόνο στα όσα μέχρι σήμερα έχουν δει το φως της δημοσιότητας  από τους υπεύθυνους των αρχαιολογικών ανασκαφών, (αρχικά από τον αρχαιολόγο Δρ. Λάζαρο Κολώνα και ακολούθως από τον αρχαιολόγο Δρ. Αντώνη Βασιλάκη και από τις κατά τον νόμο υπεύθυνες αρχαιολογικές Υπηρεσίες).

Όσοι ενδιαφέρονται να μάθουν το τι ακριβώς έχει ανακοινωθεί κατά καιρούς από τους ανασκαφείς μπορούν να μελετήσουν τα σχετικά κείμενα στα οποία θα σας παραπέμψουμε στην συνέχεια αυτών των εκλαϊκευμένων για το ευρύ κοινό δημοσιεύσεων και αφού τα διαβάσετε  με προσοχή θα έχετε την ευκαιρία να βγάλετε από μόνοι σας τα συμπεράσματά σας. 

Η αλήθεια είναι οτι για εικοσιπέντε και πλέον χρόνια υπακούοντας στις προτροπές των αρχαιολογικών υπηρεσιών αποφύγαμε συστηματικά να δημοσιοποιήσουμε την μνημειακή τοπογραφία της περιοχής συσχετίζοντάς την με αρχαιολογικές θέσεις που φαίνεται να ταυτίζονται με την τοπογραφία του έπους εντός και πέριξ της επίδικης περιοχής κυρίως για λόγους προστασίας των αρχαιολογικών θέσεων.

Σε όλο αυτό το διάστημα βεβαίως πολλά έγιναν κυρίως με τον αθέατο αγώνα της αρχαιολογικής κοινότητας και των χορηγών, φίλων εθελοντών και συνεργατών της "Εταιρείας Μελετών Προϊστορικής Κεφαλληνίας" (Ε.Μ.Π.Κ) που στήριξαν με όλες τους τις δυνάμεις το έργο της αρχαιολογικής σκαπάνης.

Σήμερα όμως και μετά την παρέλευση μιας ολόκληρης εικοσιπενταετίας οι κίνδυνοι  που ελλοχεύουν για ανεπανόρθωτες απώλειες γίνονται όλο και ποιο ορατοί στο μέτρο που παραταθεί ο χρόνος "της σιγής ασυρμάτου" που είχε επιλεγεί ως η καλύτερη μέθοδος για την προστασία της περιοχής από ανεπιθύμητες παρεμβάσεις αλλά και ως γραμμή αμύνης στην πολεμική που μας εξασκήθηκε όλα αυτά τα χρόνια για τους γνωστούς  (μικρο)πολιτικούς λόγους και όχι μόνο.

Κάτω από τα νέα δεδομένα που η οικονομική κρίση αλλά και η κρίση θεσμών και αξιών έχει επισωρεύσει στην πατρίδα μας συνεκτιμήσαμε με φίλους και συνεργάτες, (η αλήθεια είναι πως κύριος υποκινητής ήταν ο αντιπρόεδρος της Ε.Μ.Π.Κ Γιάγκος Μεταξάς), οτι χρειάζεται επειγόντως αλλαγή πλεύσης και η δρομολόγηση άμεσων δράσεων όλων των εμπλεκομένων φορέων προκειμένου να βρεθούν αφενός μεν οι πιστώσεις για την κατεπείγουσα ενίσχυση του έργου της αρχαιολογικής σκαπάνης και την απρόσκοπτη συνέχιση των ερευνών και αφετέρου δε η λήψη όλων των αναγκαίων αποφάσεων που κρίνονται αναγκαίες για την προστασία και ανάδειξη των ήδη ανασκαφέντων θέσεων και κυρίως ενός οικοσυστήματος που θα αποτελεί σε λίγο καιρό ούτως ή άλλως μνημείο της παγκόσμιας κληρονομιάς.

Αεροφωτογραφία του μνημειώδους θολωτού μυκηναϊκού τάφου  Τζαννάτων.
Ανασκαφή : Δρ. Λάζαρος Κολώνας (φωτ. Λάζαρος Κολώνας)

Φωτογραφία του ωοειδούς μεγάρου της πρώιμης μυκηναϊκής περιόδου στον λόφο Κατσιβελάτα- Ρίζας Τζαννάτων, στα ανώτερα στρώματα  είναι ορατό μέρος της πομπικής οδού των μυκηναϊκών χρόνων  που επικαλύπτει  μέρος του Μεγάρου.  
Ανασκαφή: Δρ. Αντώνης Βασιλάκης.

Τμήμα της πομπικής οδού.
Ανασκαφή: Δρ. Αντώνης Βασιλάκης

Περισσότερα δεν χρειάζεται να πούμε όσοι καταλαβαίνουν τι σημαίνουν αυτές οι εναπομείνασες "ομιλούσες" δομημένες πέτρες στο Ηράκλειο πεδίο, που χρόνο με τον χρόνο δυστυχώς γίνονται όλο και λιγότερες.... ίσως (;) μπορούν να αντιληφθούν και το μέγεθος της ευθύνης.

Η σιωπή δεν ωφελεί πια ..... και "οι καιροί ου μενετοί".

Εμείς από την δική μας την πλευρά εκείνο που οφείλουμε να κάνουμε είναι να ολοκληρώσουμε στον χρόνο που μας απομένει αυτόν το κύκλο των εκλαϊκευμένων δημοσιεύσεων για την ενημέρωση του κοινού και όσων θα ήθελαν να γίνουν κοινωνοί μιας έρευνας που έφερε στο φως μετά από διακόσια και πλέον χρόνια έντονων αρχαιολογικών αναζητήσεων σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της δυτικής νησιωτικής Ελλάδος ένα σπουδαίο μυκηναϊκό κέντρο  στις Ν.Α ακτές της σημερινής νήσου Κεφαλληνίας και το οποίο σύμφωνα με τους ανασκαφείς φαίνεται πως έχει άμεση σχέση με το αναζητούμενο κέντρο της λεγόμενης Ομηρικής [Μυκηναϊκής] Ιθάκης, (βλέπε αρχαιολογικές εκθέσεις Δρ. Λάζαρου Κολώνα και Δρ.Αντώνη Βασιλάκη).

Πεζοπορώντας με τον Οδυσσέα, τον Εύμαιο και τον Τηλέμαχο από την "Κόρακος πέτρη" προς το "Άστυ" με ενδιάμεσα τοπόσημα τον "Ερμαίο λόφο" την "τυκτή κρήνη" με το "βωμό των νυμφών" και το "άλσος του εκηβόλου Απόλλωνος".

Στο πρώτο μέρος της ανάρτησης με θέμα τα "εν δήμω Ιθάκης" http://homericithaca.blogspot.gr/2017/01/1.html καλύψαμε τις πεζοπορικές διαδρομές του Οδυσσέα και του Τηλέμαχου έτσι όπως καταγράφονται στο Έπος με αφετηρία το σπήλαιο των νυμφών (σημερινό λιμνοσπήλαιο της Μελισσάνης) αφενός και την πρώτη ακτή (την νοτιότερη περιοχή του νησιού, την ακτή της Σκάλας) αφετέρου, έχοντας ως σημείο τερματισμού την περιοχή "Κόρακος πέτρη" (Άνω Κορωνούς-Αννινάτα) όπου σύμφωνα με το έπος είχε τις χοιρομάντρες του ο Εύμαιος. 



Την περιοχή αυτή σύμφωνα με τις πληροφορίες που καταγράφονται στο έπος την ταυτίσαμε με την ομώνυμη σημερινή περιοχή των "Κορωνών" που βρίσκεται πολύ κοντά στην νοτιότερη ακτή της σημερινής νήσου Κεφαλληνίας - την παραλιακή ζώνη της σημερινής Σκάλας - την τότε και τώρα "πρώτη ακτή" και "εσχατιή" δηλαδή την νοτιότερη της μυκηναϊκής Ιθάκης (σημερινής Κεφαλληνίας) όπου σύμφωνα με το έπος θα άραζε το πλοίο του ο Τηλέμαχος επιστρέφοντας από την Πύλο για να κατευθυνθεί και αυτός στην ίδια περιοχή προκειμένου να συναντήσει - στην πραγματικότητα να γνωρίσει - από κοντά τον πατέρα του τον Οδυσσέα και να σχεδιάσουν μαζί με τον Εύμαιο το πως θα εξοντώσουν τους μνηστήρες για να ανακαταλάβουν την εξουσία στο βασίλειο της Ιθάκης.

Στο παρόν δεύτερο μέρος θα αναφερθούμε για τις πεζοπορικές διαδρομές του Οδυσσέα, του Τηλέμαχου και του Εύμαιου  από την περιοχή  Κόρακος πέτρη προς το Άστυ.

Για μια ακόμη φορά λοιπόν με το Ομηρικό κείμενο ανά χείρας θα σας καλέσουμε να περπατήσουμε μαζί ακολουθώντας τα βήματα του Οδυσσέα του Τηλέμαχου και του Εύμαιου, αυτήν την φορά από την Κόρακος πέτρη προς το Άστυ,  για να αντικρίσουμε εκείνον τον τόπο που ο Οδυσσέας είχε ποθήσει τόσο πολύ να ξαναδεί ἱέμενος καὶ καπνὸν ἀποθρῴσκοντα νοῆσαι ἧς γαίης, θανέειν ἱμείρεται. 

Το Ομηρικό κείμενο μας περιγράφει δύο φορές την διαδρομή αυτή προς το Άστυ. 

Η πρώτη φορά είναι όταν ο Εύμαιος πηγαίνει στα ανάκτορα του Οδυσσέα για να ενημερώσει την Πηνελόπη ότι γύρισε στο νησί ο γιος της ο Τηλέμαχος (Οδ. π 470-474) και η δεύτερη φορά είναι  όταν ο Εύμαιος μαζί με τον Οδυσσέα την επόμενη μέρα ακολουθώντας  και αυτοί την ίδια διαδρομή θα κατευθυνθούν στον ίδιο χώρο (οδ. ρ 204-211)

Κάθε μία από αυτές τις διαδρομές προσθέτει τον δικό της δόμο και δίνει τις δικές της πληροφορίες οι οποίες από κοινού συνθέτουν την πλήρη εικόνα του αστικού και περιαστικού χώρου του διοικητικού κέντρου της Ομηρικής Ιθάκης με κεντρικά τοπόσημα τον χώρο των Ανακτόρων (Οδ. ρ 264-268), το Λιμάνι της πόλης (Οδ.α 185-186) και έναν λόφο ιδιαίτερης σημασίας για την κατόπτευση των θαλάσσιων διαύλων, τον Ερμαίο Λόφο (Οδ. π 470-474) στις υπώρειες του οποίου ήταν οι οικισμοί που συγκροτούσαν το αποκαλούμενο Άστυ. 

Πέριξ του Άστεως σύμφωνα με τις αναφορές που καταγράφονται στο Έπος συναντάμε την τυκτή κρήνη με τον βωμό των νυμφών (Οδ. ρ 204-211), την αγορά (Οδ.ω 420-422), τον χάλκειο δόμο [χαλκουργείο](Οδ σ 327-331) μερικές επώνυμες οικίες της τότε άρχουσας τάξης των Ιθακησίων, τον πομπικό δρόμο που οδηγούσε στο σκιερό δάσος του εκηβόλου Απόλλωνα (Οδ. υ 275-278) και σε κάποια απόσταση από την πόλη το αγρόκτημα (Οδ.ω 205-210) της οικογένειας όπου εκεί διέμενε ο πατέρας του Οδυσσέα ο Λαέρτης με τους δούλους του. 

Ο χώρος του διοικητικού κέντρου με το Μέγαρο του Άνακτα σύμφωνα με όλες τις επιμέρους περιγραφές ήταν στο εσωτερικό του νησιού πάνω σε ένα ύψωμα έχοντας περίοπτη θέα και προς την ενδοχώρα και προς την πλευρά της θάλασσας. Η θέση του ήταν σε σχετικά κοντινή απόσταση με την θάλασσα (Οδ.π 342-362) έχοντας οπτική επαφή με τον "ημέτερον" και "πολυβενθή" λιμένα της πόλης, τον αποκαλούμενο και "λιμένα του Ρείθρου" πάνω από τον οποίον υψωνόταν ο λεγόμενος "Ερμαίος λόφος", (προς την πλευρά της Θάλασσας).

Σήμερα χάριν του έργου της αρχαιολογικής σκαπάνης και των άλλων συνοδών ερευνών μπορούμε να ξέρουμε που ακριβώς βρίσκεται ο πυρήνας τους Άστεως και να κρίνουμε (η αλήθεια είναι πλέον εκ του ασφαλούς) στην κάθε της λεπτομέρεια την αξιοπιστία όλων αυτών των πληροφοριών και περιγραφών που καταγράφονται στο έπος. 

Την θέα από τον πυρήνα του Άστεως μπορούμε σήμερα φωτογραφικά να σας την αποκαλύψουμε χωρίς όμως άλλες πληροφορίες. 

Από εκεί σήμερα μπορεί κάποιος να δει ακριβώς την ίδια εικόνα που έβλεπε και η τότε άρχουσα τάξη των μυκηναίων που διοίκησε τα νησιά των Κεφαλλήνων για πάνω από 400 χρόνια έχοντας θέα: στα ανατολικά και προς την πλευρά της θάλασσας τον λιμένα του Ρείθρου και τον αποκαλούμενο Ερμαίο λόφο, νότια όλο τον αρδευόμενο από τις πλούσιες σε νερά πηγές και αρδευτικά κανάλια κάμπο του Ηράκλειου πεδίου, βόρεια το βουνό της Άτρου και δυτικά τους την επιβλητική φιγούρα του ελατοσκέπαστο Αίνου, (τό Νήριτον όρος της Ομηρικής Ιθάκης). 

Περισσότερα για τον μνημειακή τοπογραφία του πυρήνα και του περιαστικού ιστού του Άστεως σε αυτήν την φάση δεν μπορούμε να πούμε. Όταν και όποτε η Ελληνική πολιτεία αποφασίσει να ενισχύσει το έργο της αρχαιολογικής σκαπάνης και να αναδείξει την τόσο σημαντική αυτή αρχαιολογική θέση τότε και μόνο τότε θα μπορούν να δημοσιοποιηθούν επίσημα από τις κατά τον νόμον υπεύθυνες αρχαιολογικές υπηρεσίες πολλά περισσότερα.

Προς το παρόν το μόνο που μπορούμε να κάνουμε μετά την παρέλευση μιας ολόκληρης εικοσιπενταετίας είναι να επισπεύσουμε από την πλευρά μας τις αποφάσεις που πρέπει να λάβει η  Ελληνική πολιτεία για την αναγκαία προστασία του χώρου και των ανασκαμμένων εγκαταστάσεων. 
Τίποτα άλλο δεν είναι προς το παρόν πολυτιμότερο από αυτό.


Πεζοπορώντας με τον Οδυσσέα και τον Εύμαιο από την περιοχή των Κορωνών προς το Άστυ.

Πάμε λοιπόν να περπατήσουμε μαζί και να γνωρίσουμε από κοντά όλα εκείνα τα τοπόσημα που καταγράφονται περιφερειακά του Άστεως της Ομηρικής Ιθάκης.

Δορυφορική φωτογραφία της νοτιοανατολικής πλευράς της νήσου Κεφαλληνίας όπου καταγράφονται :

• η πεζοπορική διαδρομή του Τηλέμαχου από την πρώτη ακτή (Σκάλα Αρχαϊκός ναός- εκκλησάκι Αγίου Γεωργίου ) στην Κόρακος Πέτρη (περιοχή Κορωνών - Αννινάτα) με μπλε χρώμα, 
• η πεζοπορική διαδρομή (Τηλέμαχος, Εύμαιος, Οδυσσέας) από την Κόρακος Πέτρη προς το Άστυ (Ρίζα Τζαννάτων) με χρώμα τουρκουάζ, 
• η πεζοπορική διαδρομή από και προς το λιμάνι του Ρείθρου (Φαράγγι Πόρου) και το Άστυ (των Μνηστήρων του Τηλέμαχου  και του Μέντη) με πορτοκαλί χρώμα
• και τέλος θαλάσσια διαδρομή του πλοίου του Τηλέμαχου από την Πρώτη ακτή (αρχαίο λιμάνι Σκάλας) στο λιμάνι του Άστεως της Ομηρικής Ιθάκης (λιμάνι Ρείθρου στο φαράγγι του Πόρου) με κόκκινο χρώμα.

Οι Ομηρικές περιγραφές όπως προαναφέραμε μας υποδεικνύουν οτι η θέση του Άστεως ήταν:

• κοντά στην πρώτη (νοτιότερη) ακτή του νησιού
• πλησίον της  περιοχή των Κορωνών, 
• απέναντι από τις ακτές της Ήλιδας (σημερινής Κυλλήνης) όπου με επαγγελματίες πορθμείς διατηρούσε κατά το παρελθόν και εξακολουθεί να διατηρεί πολύ περισσότερο στις μέρες καθημερινή θαλάσσια συγκοινωνία με αυτή την περιοχή, και που….. !!!!
• το αρχαίο λιμάνι της ήταν  τότε (όπως θα σας αποκαλύψουμε παρακάτω οτι ήταν και μάλιστα μέχρι πολύ πρόσφατα) μέσα σε ένα εντυπωσιακό ποτάμιο ρείθρο. 

Θα ξεκινήσουμε με το "λιμάνι του Ρείθρου". Ήταν το κεντρικό λιμάνι της πόλης, ο λεγόμενος "ημέτερος λιμένας" (Οδ. π 471-473), χωροθετημένος μέσα σε ένα ποτάμιο ρείθρο που χαρακτηρίζεται μάλιστα και "πολυβενθής" (Οδ.π 352) διότι προφανώς η θάλασσα εισχωρούσε βαθιά μέσα στην στεριά λόγω της ενσωμάτωσής της με τα ρέοντα ύδατα στις κοίτες (ρείθρα) ενός ποταμού.

Είναι εκείνο το τόσο ξεχωριστό τοπόσημο που από μόνο του αποτελεί την "λυδία λίθο" για την αποκωδικοποίησης της Ομηρικής τοπογραφίας και που σε οδηγεί κατευθείαν ακόμη και με κλειστά μάτια στο διοικητικό κέντρο του Άστεως της λεγόμενης Ομηρικής Ιθάκης.)

• Το λιμάνι του Ρείθρου 

Για να δούμε τι μας αναφέρει ο Όμηρος για αυτό το θέμα; 

Κάποτε λέει η θεά Αθηνά αποφάσισε να δώσει λύση στα βάσανα του Οδυσσέα και αφού πήρε την έγκριση του Δία πέταξε για την Ιθάκη προκειμένου να  συμβουλέψει τον γιο του Οδυσσέα τον Τηλέμαχο τι έπρεπε να κάνει. 

Παίρνοντας λοιπόν την μορφή  του αγαπητού φίλου του Οδυσσέα του Μέντη ενός βασιλιά από τα νησιά των Ταφίων,  που ως  φαίνεται έκανε εμπόριο με σιδηρομεταλλεύματα μεταφέροντάς τα στην Τεμέση της Κύπρου για να φέρει πίσω από εκεί χαλκό, φτάνει στα ανάκτορα του Οδυσσέα και ψευδόμενη (ος) λέει πως είναι ο βασιλιάς Μέντης και έχει αράξει το πλοίο του «στο λιμάνι του ρείθρου» που βρισκόταν έξω από την πόλη (το Άστυ).    (Οδ. α, 88-323)

     

      νηῦς δέ μοι ἥδ' ἕστηκεν ἐπ' ἀγροῦ νόσφι πόληος,

      ἐν λιμένι Ῥείθρῳ, ὑπὸ Νηΐῳ ὑλήεντι.     (Οδ. α, 186-187)

      Το πλοίο μου το έχω αράξει έξω από την πόλη,

      στο λιμάνι του ρείθρου, κάτω στο δασοσκεπές νήιον (πλατανοσκέπαστο λιμάνι ;) [στο λιμάνι του ρείθρου στο υπονήιον το δασωμένο.]

Η πρώτη αλλά οχι και η τελευταία σημαντική μαρτυρία για το λιμάνι του Άστεως της Ομηρικής Ιθάκης όπως μας αναφέρει το Έπος είναι οτι ήταν μέσα σε ένα ρείθρο!.

Η ετυμολογία της λέξεως ρείθρον (ρέεθρον) που χαρακτηρίζει την μορφολογία του λιμένος της ομηρικής Ιθάκης έχει ως βάση το ρήμα ρέω και τα συνώνυμα του όπως: ρείθρα, ρεύμα, ποτάμια ρείθρα (οι κοίτες των ποταμών), ρύακες κτλ. υποδεικνύοντας ο Όμηρος  με τον πλέον σαφέστατο τρόπο ότι το λιμάνι του άστεως της Ομηρικής Ιθάκης ήταν μέσα σε ένα ποτάμιο ρείθρο.  

Δεν υπάρχει αμφιβολία οτι το λιμάνι κάθε νησιού εκείνης της εποχής και η επίνειος περιοχή του, όπως βεβαίως είναι και στις μέρες μας,  θα ήταν ένα από τα κεντρικότερα σημεία αναφοράς και ένα από τα πλέον γνωστά στο ευρύ κοινό τοπόσημα που χαρακτήριζαν ανεξίτηλα την τοπογραφία του κάθε νησιού πόσο μάλλον τον λιμενικό χώρο του Άστεως της Ομηρικής Ιθάκης όπου ήταν η ναυτική βάση αυτού του βασιλείου που είχε ως φαίνεται επιπλέον και αυτήν την αξιοσημείωτη ιδιαιτερότητα (να είναι δηλαδή μέσα σε ένα ποτάμιο ρείθρο).

Την αναγνωρισιμότητα και την σπουδαιότητα αυτής της περιοχής (ναυτικής βάσης- καραβοστάσι) που θα είχε σε όλο τον τότε γνωστό μυκηναϊκό κόσμο μας το μαρτυρά μια χαρακτηριστική αναφορά στο έπος από τον ίδιο τον Τηλέμαχο όταν ερωτάται από τον Νέστορα από που έρχεται και αυτός του λέγει:

•ἡμεῖς ἐξ Ἰθάκης ὑπονηίου εἰλήλουθμεν· (οδ.γ.81)

•Εμείς έχουμε έλθει από την υπονήιον Ιθάκη [από το επίνειον της Ιθάκης (;)]

•υπονήϊον  > επινήϊον > επίνειον 

[ΕΤΜ.< αρχ.επίνειον < επί-+-νειον/-νηιον < ναύς «πλοίο»]

•Γ. Μπαμπινιώτη «Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας»  Β’ Έκδοση σελ.653

Το πλέον πιθανόν είναι οτι η συγκεκριμένη απάντηση που φέρεται να την διατυπώνει ο Τηλέμαχος όταν αυτοσυστήνεται στον Νέστορα για να του πει από που έρχεται αφορά τον ιδιαίτερο χώρο της διαμονής του (το Άστυ), που ήταν ταυτόχρονα το επίνειον (το κεντρικότερο λιμάνι- ναυτική βάση- καραβοστάσι) της Ιθάκης και το ακριβές σημείο της αναχώρησης του πλοίου του για την Πύλο. (Συνεπώς η δική μας άποψη είναι οτι η αναφορά αυτή αφορά την πολύ γνωστή σε όλους τους ναυτικούς επίνειον περιοχή που ήταν χωροθετημένο το Άστυ της Ιθάκης και όχι κάποιο όρος-βουνό (;) με την ονομασία Νήιον όπως έχει επικρατήσει κατά κόρον να μεταφράζεται). 

Ποιο και που ήταν λοιπόν αυτό το λιμάνι; 

Η περιοχή που ήταν χωροθετημένο το "λιμάνι του Ρείθρου" όντως υπήρχε και υπάρχει και ήταν το εντυπωσιακό και πανέμορφο φαράγγι του Πόρου στα ρείθρα (στίς κοίτες) του οποίου κυλούσαν τα νερά του Βόχυνα μια τοποθεσία που αποκαλείται ακόμη  και σήμερα Ράγια στην παραλιακή της ζώνη και Ρωγός στην ενδοχώρα !!!

Ρείθρον - Ράγια - Ρωγός = τρία τοπωνύμια που άντεξαν στον χρόνο κουβαλώντας τις βαριές ιστορικές τους μνήμες πάνω από 3.500 χρόνια !!!

Η ονομασία Ράγια προέρχεται από το ρήμα ρήγνυμι και τα παράγωγά του όπως: ραγάς, ραγή, ρήγμα (σχίσμα, άνοιγμα), ρηγμίν ή ριγμίς (ο τόπος όπου υψούται η επιφάνεια της θαλάσσης και διαρήγνυνται τα κύματα), ρωξ, ρωγός (ρήγμα, άνοιγμα Οδ. χ. 143 ανά ρώγας μεγάρoιο = διά των στενών διόδων ή διαδρομών των αγόντων εις το μέγαρο) ρωγμή - ρωχμός (σχίσμα, σχισμάδα) επιβεβαιώνοντας για μία ακόμη φορά ότι οι ονοματοδοσίες των τοπωνυμίων της περιοχής, τα «ομιλούντα ονόματα»  όπως λέγονται, ανταποκρίνονται απόλυτα με τη γεωμορφολογική τους εικόνα και τις σχετικές ανθρωπογενείς χρήσεις και δραστηριότητες .

Είναι ένα από τα πλέον εντυπωσιακά σε φυσική ομορφιά τοπία του νησιού (σύμφωνα με τον κορυφαίο γεωγράφο J. Partsch ίσως το ομορφότερο τοπίο όλης της νήσου Κεφαλληνίας !). Ήταν το άλλοτε λιμάνι της πάλαι ποτέ αρχαίας πόλης–κράτους των Πρόννων (Προνναίων) που είχε ως επίνειον της τον σημερινό Πόρο με λιμενικές και οχυρωματικές εγκαταστάσεις μέσα και δίπλα από τα ρείθρα του μεγαλύτερου ποταμού - χειμάρρου που υπάρχει στο νησί ο οποίος αποκαλείται στις μέρες μας Βόχυνας. 

Βλέποντας κανείς την εικόνα του ποτάμιου λιμένα των Πρόννων τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό γιατί στο έπος χαρακτηρίζεται ο λιμένας αυτός με το επίθετο "πολυβενθής", διότι όπως και το συγκεκριμένο επίθετο μας μαρτυρεί ήταν εκείνο το λιμάνι που εισχωρούσε η θάλασσα βαθιά μέσα στην στεριά λόγω της ενσωμάτωσής της με τα ρέοντα ύδατα στις κοίτες του ποταμού Βόχυνα. 
(Το επίθετο πολυβενθής είναι γνωστόν οτι δεν προσδιορίζει το βάθος των νερών αλλά το βάθος εισχώρησης των νερών μέσα στην στεριά).

Το αρχαίο αυτό ποτάμιο λιμάνι που βρισκόταν μέσα στο φαράγγι του Πόρου εξακολουθούσε να ήταν σε χρήση ως χώρος ελλιμενισμού πλοιαρίων  μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. (από το 1936 άρχισαν να μπαζώνονται οι κοίτες του και αργότερα τσιμεντοστρώθηκαν στο μεγαλύτερό τους μέρος για να προστατευθεί η περιοχή από την μάστιγα των κουνουπιών).

Το Λιμάνι του πλατανοσκέπαστου Ρείθρου. 
Φωτογραφία φωτορεαλιστικά επεξεργασμένη από τον καλλιτέχνη Αβραάμ Παναγάτο που δείχνει την  παραλιακή ζώνη του Πόρου  στις εκβολές του Βόχυνα στην θέση Ράγια με το λιμάνι του Ρείθρου ετσι όπως θα ήταν στην εποχή του Οδυσσέα .

 
Την υπερτοπική σημασία του λιμενικού χώρου ακόμη και από την νεολιθική περίοδο επιβεβαίωσε και η αρχαιολόγος Δρ. Γεωργία Στρατούλη μέσα από τις συστηματικές έρευνες που διεξήγαγε μαζί με την επιστημονική της ομάδα στο αποκαλούμενο "Σπήλαιο της Δράκαινας" που βρίσκεται μέσα στο προαναφερόμενο ποτάμιο ρείθρο. 
(περισσότερα βλέπε: http://www.drakainacave.gr)

Είναι πολύ σημαντικό να αναφερθεί οτι κατά την διάρκεια των εκσκαφών που έγιναν για την διαπλάτυνση της τσιμεντένιας γέφυρας που βρίσκεται στο φαράγγι του Πόρου (δεκαετία του 1950-60) βρέθηκαν τα κράσπεδα του αρχαίου λιμένα και ένας μεγάλος θησαυρός από ασημένια αρχαία νομίσματα του 4ου αιώνα π.Χ (Κορινθιακά) μέσα σε πήλινο δοχείο από ένα βυθισμένο πλοίο που εντοπίσθηκε στις όχθες του ποταμού. Είναι εκείνο το λιμάνι που δεν κατάφερε να το εκπορθήσει ο βασιλιάς των Μακεδόνων Φίλιππος ο 5ος λόγω της στενότητας του χώρου και όπως μας αναφέρει ο Πολύβιος (Ε,3) ανεχώρησε από εκεί άπρακτος για να επιτεθεί αργότερα στην πόλη των Παλέων.

Δρ. Klavs Randsborg. 

Άνωθεν του αρχαίου αλλά και του σημερινού λιμένα στον Πόρο μπορούμε να δούμε τα κυκλώπεια τείχη της αρχαιότερης περιτειχισμένης ακρόπολης του επινείου των Πρόννων, (την δεύτερη περιτειχισμένη ακρόπολη της πόλης Κράτους των Πρόννων την συναντάμε στο εσωτερικό της περιοχής στο ύψωμα Παλιόκαστρο). [Πλήρη μελέτη καταγραφής, αποτύπωσης και εμβαδομέτρησης των δύο ακροπόλεων διενέργησε ο αείμνηστος Δανός αρχαιολόγος και καθηγητής των Πανεπιστημίων της Κοπεγχάγης - Άμστερνταμ - Γκέτεμποργκ & Ουάσιγκτον  Δρ. Klavs Randsborg.  (βλέπε:Klavs Randsborg. “KEPHALLENIA Archaeology & History - The Ancient Greek Cities” από τις εκδόσεις BLACKWELL MUNKSGAARD Vol.1 & 2.)]  

Πρόσφατη αεροφωτογραφία της  παραλιακή ζώνης  στις εκβολές του Βόχυνα έτσι όπως σταδιακά  έχει διαμορφωθεί μετά το 1956 όταν πάρθηκε η απόφαση και κτίστηκε ο σύγχρονος οικισμός του Πόρου. (Φωτ. Κώστας Κόκλανος)

Η ίδια φωτογραφία φωτορεαλιστικά επεξεργασμένη από τον καλλιτέχνη Αβραάμ Παναγάτο που δείχνει την  παραλιακή ζώνη του Πόρου  στις εκβολές του Βόχυνα  με το λιμάνι του Ρείθρου έτσι όπως θα ήταν στην εποχή του Οδυσσέα .

 

Φωτορεαλιστική προσαρμογή της εικόνας των εκβολών του Βόχυνα στην τοποθεσία Ράγια στο περιβάλλον των αρχαίων χρόνων από τον καλλιτέχνη Αβραάμ Παναγάτο.  Την ίδια περίπου εικόνα θα δούμε εάν παρατηρήσουμε  προσεκτικά την γκραβούρα του H.L.Allen που χρονολογείται το 1832.  

Οι εκβολές του Βόχυνα την εποχή τη;ς ανοικοδόμησης του μετασεισμικού οικισμού του Πόρου (1956). Τα νερά της θάλασσας όπως φαίνονται στην φωτογραφία εισέρχονται  ακόμη αρκετά μέσα στην στεριά.  Αργότερα οι κοίτες του μπαζώθηκαν και τσιμεντοστρώθηκαν μέχρι την θάλασσα.

Οι τσιμεντοστρωμένες κοίτες του αρχαίου λιμένα του Ρείθρου της Ομηρικής Ιθάκης όπως είναι σήμερα στους καλοκαιρινούς μήνες, χωρίς να υπάρχει νερό στις κοίτες του.
Το νερό που έρχεται από τον ορεινό όγκο του Αίνου, την βρύση "Αμπελά" στην Αγία Ειρήνη και την Λίμνη Άκολη (Άβυθος)  από τον Άγιο Νικόλαο εκτρέπεται για την τροφοδοσία των εξωποτάμιων λιμνοδεξαμενών για την ύδρευση της ευρύτερης περιοχής και την άρδευση του κάμπου Τζαννάτων- Αγίας Ειρήνης.
 Στο πίσω μέρος της φωτογραφίας διακρίνεται ο λόφος που είχε επιλεγεί  για διοικητικό κέντρο της  άρχουσα τάξης των μυκηναίων εκείνης της εποχής έχοντας οπτική επαφή με την είσοδο του λιμένα.
Όταν το πλοίο άραζε στο βάθος της  πλατονοσκέπατης κοίτης του ποταμού τα πλοία ήταν αθέατα τόσο από το  Άστυ όσο και από την θάλασσα. (Φωτ. Geotag Aeroview)

Η συνήθης εικόνα του Βόχυνα κατά την μεγαλύτερη διάρκεια του έτους με τα νερά να κυλούν πάνω στις τσιμεντοστρωμένες κοίτες του..Φωτογραφία Μαρία Γκιάφη.

Πανοραμική άποψη της σημερινής αιγιαλίτιδας ζώνης έμπροσθεν του φαραγγιού του Πόρου και των εκβολών του πλατανοσκέπαστου  Βόχυνα ετσι όπως έχει διαμορφωθεί από τις επιχωματώσεις και την οικιστική δόμηση.(Φωτ. Geotag Aeroview)

Δορυφορική φωτογραφία όπου καταγράφεται με πορτοκαλί χρώμα το μονοπάτι που συνέδεε τον οικισμό με λιμάνι του Ρείθρου .
Το πέρασμα (= ο πόρος) προς την παραλιακή ζώνη ονομάτισε την συγκεκριμένη παράλιο περιοχή με το γνωστό στις μέρες μας τοπωνύμιο "Πόρος" και "Λιμένια"την ευρύτερη  "επίνειον " [υπονήιον] περιοχή.

 Στην δεξιά πλευρά του ρείθρου βλέποντας το τοπίο από την θάλασσα υψώνεται το βουνό της Άτρου και στην αριστερή πλευρά του υψώνεται η λοφοσειρά του Πυροβουνίου με υποσύνολα τους λόφους  "άνω" και "κάτω" Παχνί. 

Η συγκεκριμένη λοφοσειρά με την περιτειχισμένη με κυκλώπεια τείχη ακρόπολη καλύπτει και προστατεύει από τα ανατολικά όλη την ευρύτερη περιοχή παρέχοντας ισχυρή προστασία στο λιμάνι του Ρείθρου και στους οικισμούς που βρίσκονται  διάσπαρτοι στην κοιλάδα  του Ηράκλειου πεδίου. 

Είναι εκείνος ό λόφος στις υπώρειες του οποίου συναντάμε πλήθος αρχαίων εγκαταστάσεων όλων των περιόδων με πρόσφατο σπουδαιότερο εύρημα τον μυκηναϊκό οικισμό με τον ηγεμονικό θολωτό τάφο της δυναστείας που διοίκησε αυτό το μυκηναϊκό κέντρο και  που όπως εύκολα μπορεί κάποιος διαπιστώσει έχει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα με τον επωνομαζόμενο  στο έπος "Ερμαίο Λόφο". 

• Ο Ερμαίος Λόφος

Το Ομηρικό κείμενο μας αναφέρει οτι ο χοιροβοσκός Εύμαιος βαδίζοντας από την περιοχή Κόρακος Πέτρη (Κορακόπετρα) και κατευθυνόμενος προς τα ανάκτορα του Οδυσσέα για να ενημερώσει την Πηνελόπη πως επέστρεψε ο γιος της από την Πύλο, πέρασε πάνω από έναν λόφο ο οποίος ήταν πάνω από την πόλη που τον αποκαλούσαν Ερμαίο Λόφο. Από εκεί όπως χαρακτηριστικά αναφέρει το κείμενο είχε την δυνατότητα να δει το πλοίο των μνηστήρων με καλή ορατότητα να μπαίνει στο λιμάνι της πόλης, τον αποκαλούμενο "ημέτερον λιμένα".  

(Είναι όπως προαναφέραμε εκείνος ο ίδιος λιμένας που το συναντάμε στο Ομηρικό κείμενο σε άλλες περιγραφές να αποκαλείται επίσης και "πολυβενθής" και επί το ορθότερον.... "λιμένας του Ρείθρου".)

ἄλλο δέ τοι τό γε οἶδα· τὸ γὰρ ἴδον ὀφθαλμοῖσιν.
ἤδη ὑπὲρ πόλιος, ὅθι θ᾽ Ἕρμαιος λόφος ἐστίν,
ἦα κιών, ὅτε νῆα θοὴν ἰδόμην κατιοῦσαν
ἐς λιμέν᾽ ἡμέτερον· πολλοὶ δ᾽ ἔσαν ἄνδρες ἐν αὐτῇ,
βεβρίθει δὲ σάκεσσι καὶ ἔγχεσιν ἀμφιγύοισι·(οδ.π 470-474)

Γνωρίζω  ωστόσο κάτι που είδα με τα μάτια μου.
Καθώς βάδιζα πάνω από την πόλη όπου βρίσκεται ο Ερμαίος λόφος,
είδα το γρήγορο καράβι να μπαίνει στο λιμάνι μας.
Πολλοί άνδρες ήταν μέσα σε αυτό
και ήταν γεμάτο με ασπίδες και με δίστομα δόρατα. (οδ.π 470-474)

Στην διαδρομή μεταξύ Κόρακος Πέτρης (Άνω Κορωνούς- Αννινάτα) και της περιοχής που βρισκόταν το Άστυ (ο σημερινός οικισμός Ρίζα Τζαννάτων) υπάρχει πράγματι ένας περίοπτος λόφος που αποκαλείται Πυροβούνι. Είναι εκείνος ο λόφος που δεσπόζει αυτής της περιοχής πάνω ακριβώς από το λιμάνι του Ρείθρου (το φαράγγι του Πόρου) και απέναντι από την περιοχή του άστεως. 

Είναι προφανές ότι αυτός ό λόφος έλκει την ονομασία του από την λέξη πύρ- πυρά. Η ονομασία αυτή  είναι αναμφισβήτητα αντίστοιχης νοηματικής και χρηστικής αξίας των λεγόμενων «Ερμαίων Λόφων» των αρχαίων που χρησίμευαν για την παρακολούθηση και μεταφορά μηνυμάτων και πληροφοριών με φυλάκια (βίγκλες-σκοπιές) και φρυκτωρίες (ειδικές κατασκευές για την μεταφορά μηνυμάτων με πυρές). Η ύπαρξη επί της συγκεκριμένης λοφοσειράς του τοπωνυμίου "Βίγκλες" ένθεν και ένθεν του φαραγγιού του Πόρου (Λιμάνι Ρείθρου) δεν αφήνει καμία αμφιβολία για τον ρόλο που έπαιζε μέχρι πολύ πρόσφατα  η συγκεκριμένη λοφοσειρά στην κατόπτευση των θαλάσσιων διαύλων για την μεταφορά μηνυμάτων στην ενδοχώρα και για τον έλεγχο και την προστασία του συγκεκριμένου λιμένα της πόλης.

Ενδιαφέρον είναι  ότι γύρω από συγκεκριμένο λόφο εντοπίζουμε δύο τοπωνύμια που χρίζουν ιδιαίτερης μελέτης:

• Το πανάρχαιο τοπωνύμιο "Διιπόλια" που μας παραπέμπει ευθέως στην λατρεία του Δία του Πολιέα
• Και το τοπωνύμιο "Καθαρές Στράτες" που βρίσκεται στην συμβολή των αρχαίων μονοπατιών της συγκεκριμένης περιοχής

Σύμφωνα με τον Ευστάθιο (1809, 30-40) ο Ερμής ετιμάτο ως ο πρώτος κήρυκας και καθαριστής των οδών. Προς τιμή του κατά την αρχαιότητα  οι οδοιπόροι καθάριζαν από τις πέτρες τις οδούς και σωρεύοντας αυτές δημιουργούσαν λίθινους κώνους (λιθοσωρούς) που τα αποκαλούσαν Έρμαια τιμώντας έτσι τον Ερμή των καθαρών οδών.

Ερμής γάρ, φασι, πρώτος οία κήρυξ και διάκτορος καθήρας τας οδούς, εί που λίθους εύρεν, απετίθει έξω οδού. Όθεν τους τοιούτον τι ποιούντας και τας οδούς τω Ερμή ως διακτόρω εκκαθαίροντας είς τιμήν Ερμού των τοιούτων λίθων σωρούς Έρμαια ή Ερμαίους λόφους καλείν.

Το τοπωνύμιο "καθαρές στράτες" ονοματίζει σήμερα τον τότε αρχαίο δρόμο που ακόμη υπάρχει στις μέρες μας ο οποίος περνά πάνω από το Πυροβούνι και οδηγεί τους  οδοιπόρους την αρχαία ακρόπολη του επίνειου των Πρόννων .

Το γεγονός ότι καταγράφονται μέσω των τοπωνυμίων ακόμη και στις μέρες μας τα τελευταία κατάλοιπα της παμπάλαιας λατρείας του Δία του Πολιέα και πιθανόν του Ερμή των καθαρών οδών στην συγκεκριμένη αυτή περιοχή ίσως φανούν χρήσιμα σε μελλοντική αρχαιολογική έρευνα για να εντοπισθούν πιθανά ίχνη αρχαίας λατρείας του Δία και του Ερμή στις βάσεις των πέντε ερειπωμένων βυζαντινών εκκλησιών που είναι ακόμη ορατές από την φθορά του χρόνου στον λόφο Πυροβούνι.

Aπόσπασμα από τον χάρτη του Ιωσήφ Πάρτς(1891) όπου αναφέρονται ο Λόφος Πυροβούνι (Pierovuni), η περιοχή Καθαρές Στράτες,(Pan. Staes katharaes stradaes), τα αρχαία τείχη των Προνναίων (Pronnoi) πάνω από τον Πόρο και η περιοχή Λιμνιώνας(Limnionas) ή Λιμένια τοπωνύμιο που μας παραπέμπει στην ομηρική ονομασία Νήιον = ο λιμενικός χώρος, (δηλαδή το τότε Νήιον που εξακολουθεί να διατηρείται μεταφέροντας ακέραιο το εννοιολογικό του περιεχόμενο στο συνώνυμο σύγχρονο τοπωνύμιο  Λιμένια).

• ή "τυκτή κρήνη" 

Σύμφωνα με το αρχαίο κείμενο στις υπώρειες του λόφου υπήρχε ή "τυκτή κρήνη" (οδ. ρ 204-211) η οποία βρισκόταν κοντά στην πόλη το νερό της οποίας ανάβλυζε  από έναν βράχο πάνω από τον οποίον ήταν βωμός αφιερωμένος στις νύμφες

ἀλλ᾽ ὅτε δὴ στείχοντες ὁδὸν κάτα παιπαλόεσσαν

ἄστεος ἐγγὺς ἔσαν καὶ ἐπὶ κρήνην ἀφίκοντο

τυκτὴν καλλίροον, ὅθεν ὑδρεύοντο πολῖται,

τὴν ποίησ᾽ Ἴθακος καὶ Νήριτος ἠδὲ Πολύκτωρ·

ἀμφὶ δ᾽ ἄρ᾽ αἰγείρων ὑδατοτρεφέων ἦν ἄλσος,

πάντοσε κυκλοτερές, κατὰ δὲ ψυχρὸν ῥέεν ὕδωρ

ὑψόθεν ἐκ πέτρης· βωμὸς δ᾽ ἐφύπερθε τέτυκτο

νυμφάων, ὅθι πάντες ἐπιρρέζεσκον ὁδῖται·

Και όταν τον δύσβατο δρόμο περπατώντας

κόντεψαν να φτάσουν κοντά στην πόλη, βρέθηκαν σε μία κρήνη,

καλοκτισμένη και καλλίρροη όπου οι πολίτες έπαιρναν νερό.

Την είχαν χτίσει ο Ίθακος,ο Νήριτος και ο Πολύκτωρ.

Την κύκλωναν από παντού υδρόχαρες λεύκες καταμεσής του άλσους

και  ψηλά από έναν βράχο έτρεχε άφθονο δροσερό νερό,

πάνω από τον οποίον ήταν ένας βωμός αφιερωμένος στις νύμφες,

όπου όλοι οι διαβάτες προσπερνώντας έκαναν προσφορές.

Όντως περιφερειακά του λόφου "Πυροβούνι" και καθ'οδόν προς το Άστυ υπάρχουν αρκετές πηγές υδροδοσίας που το νερό τους βγαίνει μέσα από ασβεστολιθικά πετρώματα. Για την οικονομία του χώρου θα αναφέρουμε τις τρεις κυριότερες από αυτές. 

Η πρώτη πηγή ονομάζεται «Κάναλος». Δίπλα από αυτήν την πηγή έχουν εντοπισθεί προϊστορικές εγκαταστάσεις και μάλιστα το 1990 διενεργήθηκε ανασκαφή σε ένα εντυπωσιακά μεγάλο τριμερές οικοδόμημα διαστάσεων 27,75Χ9,90 μέτρων  από τον αρχαιολόγο Σωτηρίου Ανδρέα χωρίς να δοθεί ποτέ συνέχεια σε αυτή την ανασκαφή. Το κτήριο αυτό αργότερα καταστράφηκε παρανόμως με εκσκαφέα από τον ιδιοκτήτη της έκτασης και σήμερα βρίσκεται επιχωματωμένο χωρίς να γνωρίζει κανείς τον βαθμό καταστροφής και τι έχει απομείνει από αυτό.

Η δεύτερη πηγή είναι  νότια του οικισμού του Πόρου και φέρει την ονομασία "η βρύση στο Κολοκάσι".  Η πηγή αυτή υδροδότησε κατά την αρχαιότητα  την αρχαία ακρόπολη του επινείου των Πρόννων, την Μαλτέζικη αποικία του Νάπιερ και την σύγχρονη πόλη του Πόρου κατά την φάση της επανακατοίκησης της συγκεκριμένης περιοχής μετά τους καταστρεπτικούς σεισμούς του 1953. 
Η βρύση ανακατασκευάστηκε επί Δημαρχίας Κωνσταντίνου Ζαπάντη μαζί με άλλες πηγές υδροδοσίας σε διάφορες περιοχές του Δήμου.

Το νερό αυτής της πηγής αναβλύζει μέσα από έναν τεράστιο βράχο και ακριβώς δίπλα από αυτόν υπάρχει αρχαίο όρυγμα διαστάσεων περίπου 4Χ 5Χ3 μέτρων εντός του εδάφους το οποίο προφανώς κατασκεύασαν για να αποθηκεύουν μία μεγάλη ποσότητα νερού την οποία ακολούθως θα την παροχέτευαν προς τον οικισμό.

Το όνομά της το οφείλει σε μία μεγάλη κατολίσθηση που έχει συμβεί κατά το παρελθόν και την μετακίνηση του τεράστιου βράχου που επικρέμαται της πηγής λόγω της διάβρωσης του εδάφους από την μεγάλη υδροφορία.    

Τα φαινόμενα του ερπυσμού των εδαφών έχουν σήμερα σε μεγάλο βαθμό διαταράξει την ευστάθεια των ασβεστολιθικών πετρωμάτων που βρίσκονται πάνω από την θέση της υδροφορίας και μεγάλες ποσότητες από βράχια και χώματα έχουν σκεπάσει τις παλαιότερες φάσεις. Παρά ταύτα γύρω από την πηγή διακρίνει κανείς έντονη την παρουσία αρχαιοτήτων της προϊστορικής και ιστορικής εποχής σε μεγάλη έκταση.

Η τρίτη πηγή είναι στην τοποθεσία «Πλατάνι» απέναντι ακριβώς από τον μυκηναϊκό οικισμό στην δυτική πλευρά του λόφου και δίπλα στο φαράγγι του Πόρου. Η πηγή αυτή σήμερα έχει ανακατασκευαστεί  ως χώρος αναψυχής για να υποδέχεται τους περιπατητές της πεζοπορικής διαδρομής που επισκέπτονται την αρχαϊκή ακρόπολη που βρίσκεται πάνω από τον σύγχρονο οικισμό του Πόρου στους λόφους άνω Παχνί και κάτω Παχνί που αποτελούν υποσύνολα του Πυροβουνίου.

Το αξιοσημείωτο είναι ότι η συγκεκριμένη πηγή βρίσκεται δίπλα από τον μυκηναϊκό οικισμό και σε απόσταση αναπνοής από το αποκαλούμενο σπήλαιο της Δράκαινας στο φαράγγι του Πόρου που αποδεδειγμένα  έχει επιβεβαιωθεί ότι ήταν ένα σπήλαιο που τιμούσαν τις νύμφες από τα ενεπίγραφα αφιερώματα που εντόπισε η αρχαιολογική σκαπάνη κατά την περίοδο της ανασκαφής.

Η υπεύθυνη της ανασκαφής των αρχαιολογικών  στρωμάτων  που αφορούσαν τα τα προϊστορικά χρόνια είναι η αρχαιολόγος Δρ Γεωργία Στρατούλη και για τα ιστορικά χρόνια είναι η αρχαιολόγος Μιράντα Χατζιώτη.

Το παρακείμενο της πηγής στο Πλατάνι σπήλαιο της Δράκαινας αφιερωμένο στις νύμφες κατά την ιστορική περίοδο. Στην φωτογραφία η αρχαιολόγος Μιράντα Χατζιώτη με εργατοτεχνίτες ανασκαφών στον χώρο της ανασκαφής.

Και οι τρεις πηγές βρίσκονται δίπλα από το αρχαίο μονοπάτι που ξεκινούσε από την Κορακόπετρα (Αννινάτα -Άνω Κορωνούς)  και ακολούθως περνούσε κατά σειρά από τις τοποθεσίες που ήταν γύρω από το Πυροβούνι ήτοι: Καθαρές Στράτες- Κάναλος – Κολοκάσι - κάτω Παχνί - Πλατάνι και έφτανε στην Ρίζα εκεί που είναι οι μυκηναϊκές εγκαταστάσεις (βλέπε δορυφορική φωτογραφία).

Μία από αυτές τις πηγές (ενδεχομένως η πλησιέστερη στο Άστυ) ίσως θα είναι αυτή που αναφέρεται ως «τυκτή κρήνη» δηλαδή μια πηγή που είχε δεχθεί σημαντικές ανθρωπογενείς παρεμβάσεις  προκειμένου να εξυπηρετεί τις ανάγκες για πόσιμο νερό των περαστικών και πιθανόν των διάσπαρτων οικισμών του άστεως της Ιθάκης. Πολύ κοντά σε αυτήν την πηγή ευρίσκεται ακόμη μια αρχαιότατη "τυκτή κρήνη' (ενδεχομένως της προϊστορικής περιόδου) που έχουν διασωθεί σχεδόν όλα τα σημαντικά αρχιτεκτονικά της μέλη της οποίας το νερό δυστυχώς χάθηκε μετά τους καταστρεπτικούς σεισμούς του 1953 [είναι η πηγή που τροφοδοτούσε με νερό μια μικρή (τεχνική;) λίμνη την αποκαλούμενη και σήμερα "πέρα λίμνη"].
Στο έπος υπάρχει η πληροφορία ότι την αποκαλούμενη "τυκτή κρήνη" την κατασκεύασαν ο Ίθακος ο Πολύκτωρ και ο Νήριτος για να υδροδοτήσουν την πόλη. (Οι συγκεκριμένοι στίχοι το πλέον πιθανόν είναι νόθοι και έχουν παρεισφρήσει μεταγενέστερα στο έπος ενδεχομένως κατά την Αλεξανδρινή περίοδο). 

• Η "πομπική οδός" και το "σκιερό άλσος του εκηβόλου Απόλλωνος".

Η ολοκληρωτική επιβεβαίωση της Ομηρικής τοπογραφίας έμελλε να επέλθει κατά την Β' φάση  των αρχαιολογικών ανασκαφών το 2011 που διενήργησε ο αρχαιολόγος Δρ. Αντώνης Βασιλάκης (τότε Έφορος Αρχαιοτήτων Κεφαλληνίας, Ζακύνθου και Ιθάκης) όταν κατά την φάση της ανασκαφής ενός ωοειδούς μεγάρου στην επίδικη περιοχή αποκάλυψε ένα τμήμα της πομπικής οδού μήκους 300 μέτρων πο συνέδεε το κέντρο του οικισμού με τον ταφικό τύμβο της άρχουσας τάξης των μυκηναίων που διοίκησε γύρω στα 400 χρόνια τα νησιά των Κεφαλλήνων. Ο συγκεκριμένος ηγεμονικός θολωτός τάφος  είχε ανασκαφεί αρκετά νωρίτερα, το 1992 από τον αρχαιολόγο Δρ. Λάζαρο Κολώνα (τότε έφορο αρχαιοτήτων Δυτικής Ελλάδος και αργότερα Γενικό Δ/τη Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού). 

Η μνημειώδης αυτή πομπική οδός καταλήγει σε έναν μεγάλο πεδινό άλσος (σήμερα είναι ένας μεγάλος ελαιώνας) δίπλα από τον μνημειώδη θολωτό τάφο που τον ζώνουν τα δύο ποτάμια ρέματα στην συμβολή των οποίων καταγράφεται σήμερα το τοπωνύμιο Αρές. 

Το τοπωνύμιο αυτό μας παραπέμπει ευθέως σε λατρευτικό χώρο.

Δορυφορική φωτογραφία που καταγράφει την επίδικη έκταση,η οποία εντάσσεται στην κηρυγμένη  αρχαιολογική ζώνη Α. Οι συγκεκριμένες  εκτάσεις οριοθετούν το νότιο τμήμα του στενού πυρήνα του μυκηναϊκού κέντρου. 

Αρές σημαίνει ο χώρος των ευχών (εξ ου και το αντίστροφο η κατά-αρα). Ο χώρος αυτός μέχρι και σήμερα έχει την δική του μυθογραφία στους τοπικούς μύθους της περιοχής ως χώρος συνάντησης των "νεράιδων" και τόπος που πρέπει να αποφεύγεται η παρουσία ανθρώπων στις βραδυνές ώρες και ιδίως παιδιών.

Το Ομηρικό κείμενο αναφέρει χαρακτηριστικά:

κήρυκες δ' ἀνὰ ἄστυ θεῶν ἱερὴν ἑκατόμβην
ἦγον· τοὶ δ' ἀγέροντο κάρη κομόωντες Ἀχαιοὶ
ἄλσος ὕπο σκιερὸν ἑκατηβόλου Ἀπόλλωνος.              (Οδ.υ 276-278)

Οι κήρυκες των θεών την ιερή θυσία 
φέρανε στο Άστυ και συνάχθηκαν των Αχαιών τα πλήθη,
κάτω από το δάσος το σκιερό του εκατηβόλου Απόλλωνα.

Έχουν περάσει 3200 χρόνια από εκείνη την εποχή και ο χρόνος φαίνεται σαν να είναι σταματημένος. 

"Όλα τα τριγύρω αλλάζουνε και όλα τα ίδια μένουν" όπως έλεγε κάποτε προφητικά ο Νίκος Παπάζογλου!.

Αυτά είναι μερικά από τα κεντρικά τοπόσημα που καταγράφονται στο έπος «εν δήμω Ιθάκης» που θεωρήσαμε σκόπιμο να τα αναφέρουμε σε αυτήν την δημοσίευση. 

Προφανώς υπάρχουν και μερικά άλλα που αφορούν κυρίως την δομή της πόλεως και την αρχιτεκτονική μορφή του Μεγάρου έτσι όπως καταγράφονται στην τοπογραφία του έπους. Για όσο όμως διάστημα δεν θα εκτελούνται ανασκαφές στην επίδικη περιοχή για ευνόητους λόγους δεν θα μπορούμε να αναφερθούμε για αυτά. Τον λόγο έχει ούτως ή άλλως η αρχαιολογική σκαπάνη και πρέπει να έχουμε την υπομονή να παρακολουθήσουμε τι πληροφόρηση μας μεταφέρει. Λόγοι ουσίας αλλά και δεοντολογίας μας υποχρεώνουν να σεβαστούμε και να τιμήσουμε αυτήν την σχέση. 

Στα κείμενα που θα ακολουθήσουν πολύ σύντομα θα μπορείτε να διαβάσετε χωρίς περικοπές και δικούς μας σχολιασμούς όσες αρχαιολογικές ανακοινώσεις των ανασκαφέων Δρ. Λάζαρου Κολώνα και Δρ. Αντώνη Βασιλάκη που έχουν ήδη δημοσιευθεί σε συνέδρια και ημερίδες για την επίδικη περιοχή με την ελπίδα οτι θα διαβαστούν τουλάχιστον από εκείνους που οφείλουν να γνωρίζουν.


Και εδώ θα σταματήσουμε.....

Μαζί σας και με τον κείμενο ανά χείρας ακολουθώντας τα βήματα του Οδυσσέα φτάσαμε ένα βήμα πριν από το Άστυ

Όπως χαρακτηριστικά είχε αναφέρει ο ανασκαφέας του οικισμού αρχαιολόγος Δρ. Αντώνης Βασιλάκης "ήταν μακρύς ο δρόμος που μας έφερε ως εδώ".

           ἄστεος ἐγγὺς

Σε αυτούς τους καταπράσινους λόφους που τους βρίσκεις στο αριστερό σου χέρι  όταν περνάς το φαράγγι του Πόρου με κατεύθυνση το Αργοστόλι φαίνεται πως κρυβόταν η απάντηση για ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα της παγκόσμιας Αρχαιολογίας.

Δρ.Λάζαρος Κολώνας 

Σε έναν από αυτούς του λόφους, στον λόφο Μπόρτζι Τζαννάτων (Ρωγός) το έτος 1991 εντοπίστηκε ο μνημειώδης ηγεμονικός θολωτός τάφος, ο μεγαλύτερος θολωτός τάφος της μυκηναϊκής περιόδου στην βορειοδυτική Ελλάδα και το 1992  ανασκάφηκε από τον αρχαιολόγο Δρ.Λάζαρο Κολώνα μετέπειτα Γενικό Δ/τη Αρχαιοτήτων του Υπ.Πο όπου για πρώτη φορά επιβεβαιώθηκε η μυκηναϊκή παρουσία στην κοιλάδα των Τζαννάτων και η ύπαρξη εκεί σύμφωνα με το ανασκαφέα ενός σπουδαίου Μυκηναϊκού κέντρου που είχε σχέση με το αναζητούμενο κέντρο της λεγόμενης Ομηρικής Ιθάκης.




Στον παρακείμενο λόφο Κατσιβελάτα-Ρίζας το έτος 2007 έγινε από τον αρχαιολόγο Οδυσσέα Μεταξά ο εντοπισμός των αναζητούμενων οικιστικών δομών του οικισμού καθώς επίσης ένα μέρος της πομπικής οδού και του νεκροταφείου της πόλης τα οποία τα προσδιόρισε ως κατάλοιπα της ύστερης εποχής του Χαλκού (Μυκηναϊκής περιόδου). Στην συνέχεια εντόπισε μια σειρά νέων θέσεων από παρακείμενες νεκροπόλεις και οικιστικές εγκαταστάσεις.

Δρ.Αντώνιος Βασιλάκης 

Το έτος 2011 ο αρχαιολόγος Δρ.Αντώνιος Βασιλάκης Έφορος Αρχαιοτήτων τότε των νησιών Κεφαλληνίας Ζακύνθου και Ιθάκης μετά από πολύμηνη αρχαιολογική έρευνα πεδίου και αναγνώριση θέσεων ξεκίνησε νέα φάση ανασκαφών στην θέση Ρίζα-Κατσιβελάτα όπου αποκάλυψε για πρώτη φορά την ύπαρξη ενός οργανωμένου οικιστικού κέντρου της εποχής του Οδυσσέα, το μοναδικό μέχρι σήμερα στα νησιά των Κεφαλλήνων, φέρνοντας στο φως ένα αψιδωτό ωοειδές μέγαρο και άλλα αρχαιολογικά κατάλοιπα των Υστεροελλαδικών (μυκηναϊκών χρόνων, 1600-1100 π. Χ.) και μέρος της πομπικής οδού που συνέδεε τους δύο λόφους. 

Δυστυχώς με την συνταξιοδότηση του αρχαιολόγου Λάζαρου Κολώνα, την απρόσμενη αλλά αναγκαστική διακοπή της θητείας του αρχαιολόγου Αντώνη Βασιλάκη  στα νησιά μας το 2013 με τον νόμο περί εφεδρείας και την απροθυμία της πολιτείας να βάλει το χέρι της επί τον τύπον των ήλων ενθαρρύνοντας και ενισχύοντας το έργο της αρχαιολογικής σκαπάνης, αλλά ......κυρίως λόγω της δικής μας αδράνειας, προς δόξαν ημών των Κεφαλλήνων, τα πάντα παραμένουν έκτοτε ως έχουν. 

Υ.Γ  Η επόμενη εκλαϊκευμένη  ανάρτησή μας θα αφορά το νησί της Αστερίδος που όπως ήδη σας έχουμε προαναφέρει όλα δείχνουν οτι είναι το σημερινό νησί της Οξειάς. Το γιατί είναι αυτό το νησί και τι συμβαίνει με τους επίδικους στίχους που την περιγράφουν θα προσπαθήσουμε να σας το εξηγήσουμε αντλώντας σημαντικές βοήθειες από την αδημοσίευτη μελέτη του αρχαιολόγου Οδυσσέα Μεταξά που τιτλοφορείται : "Η Βιογραφία της Οδύσσειας".

Παράλληλα θα αναδημοσιεύσουμε όπως σας υποσχεθήκαμε τις αρχαιολογικές ανακοινώσεις των υπεύθυνων αρχαιολόγων Δρ. Λάζαρου Κολώνα και Δρ. Αντώνη Βασιλάκη χωρίς δικούς μας σχολιασμούς για την καλύτερη ενημέρωσή σας. 

Μελλοντικά θα δημοσιευθούν στοχευμένες ανακοινώσεις που θα απαντούν στα κυριότερα ερωτήματα που έχουν διατυπωθεί για την Ομηρική τοπογραφία. 

Text & Copyright: Hettie Putman Cramer & Makis Metaxas