Text & Copyright: Hettie Putman Cramer & Makis Metaxas
Αστερίς
«Το νησί των μνηστήρων»
το «οξύ νύχι» ενός καλά «κρυμμένου λέοντα» της Ομηρικής τοπογραφίας.
ἔστι δέ τις νῆσος μέσσῃ ἁλὶ πετρήεσσα,
[μεσσηγὺς Ἰθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης,]*
Ἀστερίς, οὐ μεγάλη· λιμένες δ᾽ ἔνι ναύλοχοι αὐτῇ
ἀμφίδυμοι· τῇ τόν γε μένον λοχόωντες Ἀχαιοί. (Οδ.δ 844-847)
Υπάρχει κάποιο νησί μεσοπέλαγα βραχώδες
[μεταξύ της Ιθάκης και της βραχώδους Σάμου,]*
το όνομά του είναι Αστερίς. Δεν είναι μεγάλο νησί αλλά έχει λιμάνια ασφαλή και αμφίδυμα (το ένα λιμάνι αντίθετα από το άλλο). Εκεί τον παραμόνευαν οι Αχαιοί.
Η αποκάλυψη της νήσου Αστερίδος, ήταν και εξακολουθεί να είναι μέχρι και σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα άλυτα προβλήματα της Ομηρικής τοπογραφίας. Ήταν σύμφωνα με τις ομηρικές περιγραφές εκείνο το νησί που καιροφυλαχτούσαν στα ναύλοχα και αμφίδυμα λιμάνια του επί 28 μέρες και νύχτες οι μνηστήρες του θρόνου της Ιθάκης, σκαρφαλωμένοι την ημέρα στις ανεμοδαρμένες κορυφές του και την νύχτα κάνοντας συνεχώς περιπολίες με το πλοίο τους, για να σκοτώσουν τον Τηλέμαχο όταν θα επέστρεφε με το πλοίο του από την Πύλο (Οδ. π.363-370).
Πριν αναφερθούμε για αυτό το νησί, που αποτελεί την «Λυδία λίθο» για την αποκρυπτογράφηση της ομηρικής - προϊστορικής τοπογραφίας στην δυτική νησιωτική Ελλάδα, κρίνουμε σκόπιμο πώς αξίζει να του αφιερώσουμε έναν πολύ μικρό πρόλογο ο οποίος θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τα όσα θα ακολουθήσουν.
Οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν χαρακτηριστικά «εξ όνυχος τον λέοντα» και όπως θα δούμε παρακάτω το νησί αυτό ήταν όντως το «οξύ νύχι» ενός καλά «κρυμμένου λέοντα» της Ομηρικής τοπογραφίας. Το εδάφιο που την περιγράφει (Οδ.δ 844-847) είναι ούτως ή άλλως ένα από τα πλέον περιγραφικά και συνάμα αμφιλεγόμενα κείμενα της τοπογραφίας της Οδύσσειας που ενέχονται για την ορθή κατανόησή της.
Το νησί της Αστερίδος λοιπόν για όσους μελετούν σε βάθος τα Ομηρικά έπη είναι γνωστό ότι βρισκόταν ως κορυφαίο τοπόσημο στο επίκεντρο της αφήγησης του αυτοτελούς αρχικά έπους της λεγόμενης «Τηλεμάχειας» πριν αυτή ενσωματωθεί μαζί με την «Φαιακίδα» και την «Νέκυια» στο ενιαίο έπος της «Οδύσσειας».
Όταν η τοπογραφία της "Τηλεμάχειας" ενσωματώθηκε στην τοπογραφία της "Οδύσσειας" το νησί της σχετικά μικρής και πετρώδους Αστερίδος θα αναδειχθεί νομοτελειακά ως ένα από τα πλέον προβεβλημένα τοπόσημα της Οδύσσειας, με πολλές και λεπτομερείς αναφορές αντιστρόφως ανάλογες του μεγέθους της όταν αναλογισθεί κανείς πως για τα μεγαλύτερα και πολυάνθρωπα νησιά της Σάμου, του Δουλίχου και της Ζακύνθου ζήτημα είναι εάν υπάρχουν σε όλη την Οδύσσεια τρεις στίχοι στο σύνολό τους που καταγράφουν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτών των νησιών.
Με σημείο αναφοράς το ταξίδι της επιστροφής του Τηλέμαχου από την Πύλο και με όλη αυτήν την πληθώρα των γεωγραφικών τόπων που καταγράφονται στην «Τηλεμάχεια» είναι αναπόφευκτο ότι ο εντοπισμός του άστεως της Ομηρικής Ιθάκης και η επαλήθευση της Ομηρικής τοπογραφίας, περνά αναγκαστικά από αυτό το νησί, το λεγόμενο «νησί των μνηστήρων». Είναι ο τόπος που πάνω του ναυάγησαν όλες οι θεωρίες που διατυπώθηκαν μέχρι τις ημέρες μας από τους «σύγχρονους μνηστήρες» της ομηρικής Ιθάκης στην προσπάθειά τους να την αποκαλύψουν.
Έχουν περάσει ήδη 3200 χρόνια από τότε και η Ομηρική νήσος Αστερίς (Αστερία-Αστερίδα) συνεχίζει ακόμη να πλανάται σαν φάντασμα στο χώρο του Ιονίου, αναζητώντας την χαμένη της ταυτότητα σε κάθε νησάκι, βραχονησίδα ή σκόπελο στον θαλάσσιο πορθμό που ενώνει τα σημερινά νησιά Κεφαλληνία, Ιθάκη και Λευκάδα.
Αυτό το "νησί φάντασμα", η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα μετά από 150 και πλέον ετών έντονων συζητήσεων και αναζητήσεων, το έχει κατατάξει στον κατάλογο του μυθικού κόσμου του Ομήρου, μαζί με τα νησιά Ωγυγία [1], Αιαία [2], Αιολία [3], Θρινακία [4] κ.λπ.
Η πραγματικότητα είναι πως ήδη από την αρχαιότητα οι αρχαίοι γεωγράφοι και ιστορικοί δεν κατόρθωσαν να μας διασαφηνίσουν αλλά και να μας διαφωτίσουν επαρκώς για την ακριβή θέση της και την ύπαρξη ή όχι της Αστερίδος έτσι όπως μας την περιέγραψε ο Όμηρος.
Ο Στράβων (C.457.16, C.59-60), αν και ουδέποτε επισκέφθηκε την δυτική νησιωτική Ελλάδα για να είχε προσωπική εικόνα της γεωμορφολογίας της περιοχής, φρόντισε όμως να καταθέσει για την Αστερίδα τις απόψεις του, ενημερώνοντας μας ταυτόχρονα για το τι πίστευαν για το νησί αυτό ο περιηγητής Δημήτριος από την Σκήψη και ο Απολλόδωρος.
μεταξὺ δὲ τῆς Ἰθάκης καὶ τῆς Κεφαλληνίας ἡ Ἀστερία νησίον (Ἀστερὶς δ' ὑπὸ τοῦ ποιητοῦ λέγεται ) ἣν ὁ μὲν Σκήψιος μὴ μένειν τοιαύτην οἵαν φησὶν ὁ ποιητής
λιμένες δ' ἔνι ναύλοχοι αὐτῇ ἀμφίδυμοι.
ὁ δὲ Ἀπολλόδωρος μένειν καὶ νῦν, καὶ πολίχνιον λέγει ἐν αὐτῇ Ἀλαλκομενὰς τὸ ἐπ' αὐτῷ τῷ ἰσθμῷ κείμενον.
Μεταξύ της Ιθάκης και της Κεφαλληνίας υπάρχει ένα νησί η Αστερία. Ο ποιητής την αποκαλεί Αστερίδα. Ο Σκήψιος αναφέρει ότι δεν έχει μείνει όπως την έχει περιγράψει ο ποιητής:
Έχει ασφαλή αγκυροβόλια, ένα σε κάθε πλευρά.
Ο Απολλόδωρος όμως λέει ότι είναι ακριβώς έτσι και ότι υπάρχει σε αυτή χωριουδάκι, οι Αλαλκομενές που βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα από τα δύο λιμάνια
O Στράβων (C 453) στην προσπάθειά του όμως να δικαιολογήσει την ανυπαρξία κοντά στην Ιθάκη ενός νησιού με ναύλοχους [6] και αμφίδυμους λιμένες [7] όπως και την ανυπαρξία στην σημερινή Ιθάκη ενός σπηλαίου των νυμφών αντάξιο των περιγραφών του Ομήρου επικαλείται την πιθανή αλλαγή της Αστερίδος από φυσικά αίτια και όχι από άγνοια ή ψεύδη του ποιητή. Πάντως όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «τοῦτο μὲν δὴ ἀσαφὲς ὃν [ ἐῶ] ἐν κοινῷ σκοπεῖν» δηλαδή «πρόκειται για ένα ασαφές ζήτημα και το αφήνω στην κρίση σας» (C 59-60).
Καὶ ἡ πρότερον δὲ Ἀρτεμίτα λεγομένη μία τῶν Ἐχινάδων νήσων ἤπειρος γέγονε· καὶ ἄλλας δὲ τῶν περὶ τὸν Ἀχελῶον νησίδων τὸ αὐτὸ πάθος φασὶ παθεῖν ἐκ τῆς ὑπὸ τοῦ ποταμοῦ προχώσεως τοῦ πελάγους, συγχοῦνται δὲ καὶ αἱ λοιπαί, ὡς Ἡρόδοτός φησι. Καὶ Αἰτωλικαὶ δέ τινες ἄκραι εἰσὶ νησίζουσαι πρότερον· καὶ ἡ Ἀστερία ἤλλακται, ἣν Ἀστερίδα φησὶν ὁ ποιητής·
Ἔστι δέ τις νῆσος μέσσῃ ἁλὶ πετρήεσσα,
Ἀστερίς, οὐ μεγάλη, λιμένες δ' ἐνὶ ναύλοχοι αὐτῇ ἀμφίδυμοι·
Νυνὶ δὲ οὐδ' ἀγκυροβόλιον εὐφυὲς ἔχει. Ἔν τε τῇ Ἰθάκῃ οὐδέν ἐστιν ἄντρον τοιοῦτον οὐδὲ νυμφαῖον, οἷόν φησιν Ὅμηρος· βέλτιον δὲ αἰτιᾶσθαι μεταβολὴν ἢ ἄγνοιαν ἢ κατάψευσιν τῶν τόπων κατὰ τὸ μυθῶδες. τοῦτο μὲν δὴ ἀσαφὲς ὃν [ ἐῶ] ἐν κοινῷ σκοπεῖν.
Ακόμη και η Αρτεμίτα, που παλιά ήταν μια από τις νήσους Εχινάδες, έγινε στεριά. Κι άλλες, λένε, νησίδες του Αχελώου έπαθαν τα ίδια, επειδή οι προσχώσεις του ποταμού προχωρούσαν στο πέλαγος κι ακόμη ενώνονται κατά τον Ηρόδοτο. Ακόμη και μερικά ακρωτήρια της Αιτωλίας ήταν παλιά νησάκια. Ακόμη και η Αστερία, που ο ποιητής λέει Αστερίδα, έχει αλλάξει:
Υπάρχει κάποιο νησί μεσοπέλαγα βραχώδες
το όνομά του είναι Αστερίς. Δεν είναι μεγάλο νησί αλλά έχει λιμάνια ασφαλή και αμφίδυμα (το ένα λιμάνι αντίθετα από το άλλο).
Σήμερα δεν υπάρχει μήτε αγκυροβόλιο. Στην Ιθάκη πάλι δεν υπάρχει μήτε η σπηλιά μήτε το Νυμφαίο που μνημονεύει ο Όμηρος. Και είναι προτιμότερο να ζητάμε την αιτία σε φυσικές μεταβολές κι όχι σε άγνοια ή ψεύδη γύρω από τους τόπους ποιητική αδεία. Πρόκειται πάντως για ασαφές ζήτημα και το αφήνω στην κρίση σας.
Την άποψη του Στράβωνος, αποδέχθηκε ο Στέφανος ο Βυζάντιος, [8] ο οποίος επαναλαμβάνει όσα περί Αστερίδος αναφέρει ο Όμηρος με την διαφορά ότι αντί μεσσηγύς Ιθάκης τε Σαμοιό τε γράφει «μεταξύ Κεφαλληνίας και Ιθάκης».
Ο Ευστάθιος [9] αναφέρει ότι υπάρχει και πολίχνη στην Αστερίδα, από άλλους δε ονομάζεται και Αστερία.
Ο Ησύχιος [10] στο λεξικό του αναφέρει: «Πειριείς νήσος. και Αστερία»,
Το νησί Αsteris μαζί με την νησίδα Prote μνημονεύεται στο έργο Historia Naturalis (IV, 54-55)τού Λατίνου ιστορικού Πλίνιου [11] που την καταγράφει να βρίσκεται στην ανοικτή θάλασσα 15 μίλια έξω από τον ακρωτήριο Άραξος της Πελοποννήσου «Ab ea Araxum Peloponnesi promounturium XV. ante hanc in alto Asteris, Prote.»
Την ύπαρξη της Αστερίδος συναντάμε επίσης στο βιβλίο «Χρονική Διήγησις» του Βυζαντινού ιστορικού Νικήτα Χωνιάτη [12] (12ος αιώνας) ο οποίος χρησιμοποιώντας στις περιγραφές των γεγονότων πολλές αναμνήσεις από αρχαία κείμενα, αναφέρει «νῆσον ἀμφίρρυτον» να βρίσκεται στον διάπλου του Κεφαλληνιακού Πορθμού. Στο νησί αυτό αναφέρει ο Νικήτας Χωνιάτης είχαν στήσει καρτέρι οι Βενετοί στον Βυζαντινό στόλο επί βασιλείας του Μανουήλ Β΄ Κομνηνού ύστερα από την φιλονικία που ξέσπασε ανάμεσά τους κατά την εποχή που προσπαθούσαν από κοινού να αποσπάσουν την Κέρκυρα από τα χέρια των Νορμανδών [13].
Καὶ κατά τινα νῆσον ἀναχθέντες ἀμφίρρυτον (ἡ Ἀστερὶς αὕτη οἶμαί ἐστιν, ἥν φασιν οἱ πάλαι κεῖσθαι μέσον Ἰθάκης καὶ τῆς τῶν Κεφαλήνων τετραπόλεως)
(Είναι αξιοπερίεργο το γεγονός ότι νησί που φέρει το όνομα Αστερίς στον Κεφαλληνιακό πορθμό, τόσο κατά την Ομηρική περίοδο, όσο και κατά την Βυζαντινή εποχή αναφέρεται ως ιδιαίτερος τόπος για θαλάσσιες ενέδρες. Αυτό ας το κρατήσουμε στα υπόψη)
Στην εποχή της αναγέννησης με την άνθηση της χαρτογραφίας οι Ευρωπαίοι χαρτογράφοι επηρεασμένοι από την ομηρική γεωγραφία και την γεωγραφία του Στράβωνα, καταγράφουν νησί με το όνομα Αστερία ή Αστερίς, σχεδιάζοντας το με όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Ομηρικής Αστερίδος, στον θαλάσσιο πορθμό της Κεφαλληνίας και της Ιθάκης, νοτίως ή στην ίδια θέση που βρίσκεται σήμερα ο σκόπελος με την ονομασία Δασκαλιό.
Προφανώς για τις ανάγκες της «επαλήθευσης» της ομηρικής γεωγραφίας, ο σκόπελος Δασκαλιό βαπτίστηκε Αστερίς έστω και εάν δεν έχει ούτε ένα μέτρο εγκώλποση [14], ούτε έχει υποστεί τέτοιες τοπογραφικές αλλαγές που να δικαιολογούν την εκ’ διαμέτρου αντίθετη με τις ομηρικές περιγραφές σημερινή του εικόνα.
Απόσπασμα από χάρτη του 17ου αιώνα που εμφανίζει την νήσο Αστερίδα Ν.Α της Κεφαλληνίας ! Συλλογή Φώτη Κρεμμύδα
Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες των χαρτογράφων της αναγέννησης, να αναστήσουν ένα νησί ανάμεσα στην Κεφαλληνία και την Ιθάκη που ουδέποτε υπήρξε, στην κοινή γνώμη και στον χώρο των Ομηριστών δύο κυρίαρχες απόψεις επικράτησαν:
1).Ο Όμηρος ήταν κυρίως ένας ποιητής που έζησε και έγραψε τα έπη του στην μακρινή από την δυτική Ελλάδα Ιωνία και όχι ένας αλάνθαστος γεωγράφος, «ποιητική αδεία» λοιπόν περιέγραφε ότι θεωρούσε ιδανικότερο για τις ανάγκες της διήγησης. Συνεπώς ο εντοπισμός της Αστερίδος πρέπει να αναζητηθεί μέσα στα ευρύτερα πλαίσια ενός φιλολογικού κειμένου και μιας διήγησης που δεν είναι υποχρεωμένη να παραδίδει μαθήματα γεωγραφίας.
2).Ο Όμηρος περιέγραψε ένα νησί, του οποίου τα ίχνη χάθηκαν, ή άλλαξε αργότερα μορφή πιθανόν λόγω σοβαρών γεωλογικών μεταβολών και έτσι μόνον ο Όμηρος φαίνεται -από τα όσα μέχρι σήμερα γνωρίζουμε - να είναι αυτός που είδε στην εποχή του (;) και περιέγραψε ότι εμείς σήμερα αδυνατούμε να εντοπίσουμε.
Επειδή η δεύτερη άποψη από την επιστήμη της γεωλογίας έχει κατά κανόνα απορριφθεί, η πρώτη άποψη κατέστη στα χρόνια που πέρασαν η κυρίαρχη θέση στον χώρο των Ομηρικών ερευνών. Προς τούτο βοήθησε και η ανεπιτυχής προσπάθεια που έγινε κατά το παρελθόν από πολλούς ερευνητές να ταυτίσουν την Αστερίδα με την βραχονησίδα (σκόπελο) Δασκαλιό [15] αλλά και άλλα μικρότερα νησιά στην περιοχή του κεντρικού Ιονίου όπως, τους Βαρδιάνους [16],το Αρκούδι [17],την Άτοκο [18], τις απέναντι στεριές των νησιών Κεφαλληνίας και Ιθάκης [19], βυθισμένους υφάλους [20]κ.λ.π επιταχύνοντας στην ουσία την οριστική της ένταξη στον μυθικό κόσμο του Ομήρου.
Πανοραμική άποψη της βραχονησίδας Δασκαλιό. Το πολύ μικρό μέγεθός της, η ανυπαρξία κάθε ίχνους ναύλοχων και αμφίδυμων λιμένων, όπως και ανεμόδαρτων υψηλών βουνοκορφών οδήγησε τους περισσότερους ιστορικούς και ερευνητές να κατατάξουν το νησί της Αστερίδος στον μυθικό κόσμο του Ομήρου ή να το αναζητήσουν σε άλλα νησιά ικανού μεγέθους ή υποτιθέμενους βυθισμένους υφάλους στα νερά του Ιονίου (φωτογραφία Παναγής Καβαλλιεράτος)
Παρά το γεγονός ότι οι δύο αυτές απόψεις κατέστησαν κυρίαρχες στην διαλογιστική που έχει μέχρι σήμερα διατυπωθεί σε όλα τα επίπεδα μία τρίτη παράμετρος (βλ.Mεταξάς Οδυσσέας, Η βιογραφία της Οδύσσειας) ήλθε να προστεθεί πριν μερικά χρόνια για να ανατρέψει εκ βάθρων τα όσα μέχρι πρότινος γνωρίζαμε.
Σύμφωνα με το σκεπτικό τής μελέτης του αρχαιολόγου Οδυσσέα Μεταξά υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις - αποδείξεις οτι ο επίμαχος στίχος του ομηρικού κειμένου [μεσσηγὺς Ἰθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης,] (οδ. δ 845) που αφορά την Αστερίδα ανήκει στην κατηγορία εκείνων των νόθων στίχων που έχουν παρεισφρήσει ως εμβόλιμοι στα κείμενα του Ομήρου. (Ο συγκεκριμένος στίχος φαίνεται να επινοήθηκε από τον συντάκτη του χρονικά στην ύστερη εξελικτική πορεία του έπους παραφράζοντας τον γνήσιο ομηρικό στίχο [ μεσσηγὺς δὲ Σάμου τε καὶ Ἴμβρου παιπαλοέσσης ] Ιλ.Ω 78).
Το ενδεχόμενο να υπήρχε παρέμβαση στο αρχικό κείμενο προκειμένου η Αστερίδα να προσαρμοστεί στην γεωγραφία που είχαν τα νησιά κατά την ιστορική περίοδο (εδώ η βραχονησίδα Δασκαλιό φαίνεται να εμφανίστηκε ως ο από μηχανής θεός για την «επιβεβαίωση» του Ομήρου) ή για να «επαληθευτεί» εντός εισαγωγικών η ομηρική τοπογραφία έτσι όπως την αντιλαμβανόντουσαν οι μεταγραφείς του ομηρικού κειμένου με τα δεδομένα της εκάστοτε εποχής φαίνεται πλέον να αποκτά τις αναγκαίες αποδείξεις για την επαλήθευση αυτής της υπόθεσης.
Το γιατί βρίσκεται εκεί και τι σηματοδοτεί η παρουσία του είναι όντως μια πολύ ενδιαφέρουσα υπόθεση διότι φαίνεται να ανασύρει το πέπλο που σκέπαζε την «χαμένη» Αστερίδα και αξίζει της ιδιαίτερης επιστημονικής ανάλυσης που έχει γίνει από τον συγγραφέα.
Η περίπτωση της Αστερίδος, όπως αντίστοιχα ήταν η περίπτωση της «ούδ’ ευρείας» Ιθάκης που τελικά ήταν ευρεία και όχι ούδ’ ευρεία, σύμφωνα με τα ευρήματα της μελέτης του αείμνηστου ομηριστή Δρ. Βαγγέλη Πανταζή [21] έρχεται με ακόμη ποιο καταλυτικό τρόπο στις μέρες μας για να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε με πληρέστερο τρόπο τα σύνθετα ομηρικά προβλήματα που κληρονομήσαμε από τους προγενέστερους.[22]
Τον επίδικο παρένθετο στίχο του ομηρικού κειμένου (δ. 845) τον έχουμε εγκλωβίσει όπως θα είδατε με αγκύλες στην αρχή αυτής της μελέτης. Στην πραγματικότητα όμως, είτε με τον «ύποπτο» ως παρένθετο στίχο, είτε χωρίς αυτόν, το αποτέλεσμα ως προς την αποκάλυψη της ταυτότητος της Αστερίδος δεν αλλάζει, μας βοηθά όμως να κατανοήσουμε το πως και το γιατί αυτός ο συγκεκριμένος στίχος ενέχεται σε μεγάλο βαθμό για τα αδιέξοδα που είχε δημιουργήσει στους μελετητές της Ομηρικής τοπογραφίας.
ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΜΝΗΣΤΗΡΕΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΤΗΛΕΜΑΧΟ
ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΑΣΤΕΡΙΔΟΣ Στην μνήμη του Γιάννη Βαλσαμή
Τον επίδικο παρένθετο στίχο του ομηρικού κειμένου (δ. 845) τον έχουμε εγκλωβίσει όπως θα είδατε με αγκύλες στην αρχή αυτής της μελέτης. Στην πραγματικότητα όμως, είτε με τον «ύποπτο» ως παρένθετο στίχο, είτε χωρίς αυτόν, το αποτέλεσμα ως προς την αποκάλυψη της ταυτότητος της Αστερίδος δεν αλλάζει, μας βοηθά όμως να κατανοήσουμε το πως και το γιατί αυτός ο συγκεκριμένος στίχος ενέχεται σε μεγάλο βαθμό για τα αδιέξοδα που είχε δημιουργήσει στους μελετητές της Ομηρικής τοπογραφίας.
ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΜΝΗΣΤΗΡΕΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΤΗΛΕΜΑΧΟ
ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΑΣΤΕΡΙΔΟΣ Στην μνήμη του Γιάννη Βαλσαμή
Νομίζουμε λοιπόν ότι ήλθε η στιγμή με αφηγητή τον Όμηρο (και τους… Ομηρίδες) να ταξιδέψουμε μαζί με τους Μυκηναίους μνηστήρες και τον Τηλέμαχο στο νησί της Αστερίδος ελπίζοντας ότι η θεά Αθηνά - η θεά της σοφίας - θα μας στείλει ευνοϊκό άνεμο για να το ξεπεράσουμε και να φτάσουμε με ασφάλεια στην «πρώτη ακτή» της Ιθάκης.
Το εμπορικό πλοίο Κυρήνεια (αντίγραφο αρχαίου εμπορικού πλοίου).
Παρόμοιο σκάφος πρέπει να ήταν και το πλοίο που δανείστηκε ο Τηλέμαχος για να μεταβεί στην από την Ιθάκη προς την Πύλο.
Παρόμοιο σκάφος πρέπει να ήταν και το πλοίο που δανείστηκε ο Τηλέμαχος για να μεταβεί στην από την Ιθάκη προς την Πύλο.
Η θεά Αθηνά πληροφορεί το Τηλέμαχο που βρισκόταν στην Σπάρτη, ότι στον θαλάσσιο πορθμό στον οποίο ταξιδεύουν τα πλοία προς την Ιθάκη και την Σάμο οι μνηστήρες σκέπτονται να του στήσουν ενέδρα για να τον σκοτώσουν. Η θεά όμως τον καθησυχάζει λέγοντάς του ότι όταν θα επιστρέφει από την Πύλο θα του στείλει ούριο νότιο άνεμο ώστε να κατευθύνει το πλοίο του μακριά από «τα νησιά» και έτσι να αράξει σώος ερχόμενος με πορεία από νότο προς τον βορρά στην πρώτη ακτή της Ιθάκης, δηλαδή την νοτιότερη (Οδ. ο 27-42).
Οι μνηστήρες από την άλλη μεριά αφού επάνδρωσαν ένα πλοίο το έσυραν από την στεριά στην θάλασσα, το αγκυροβόλησαν στον όρμο του λιμανιού και το βράδυ ξεκίνησαν για να πάνε σε ένα πετρώδες νησί όχι πολύ μεγάλο, που είχε δύο ναύλοχα και αμφίδυμα λιμάνια ευρισκόμενο στον θαλάσσιο πορθμό στον οποίο ταξιδεύουν τα πλοία προς την Κεφαλληνία και την Ιθάκη.
Το όνομά του ήταν Αστερίς (Οδ. δ 669-672, 778-786, 842-847).
Εκεί περίμεναν τον Τηλέμαχο επί 28 μέρες και νύχτες σκαρφαλωμένοι την ημέρα στις ανεμόδαρτες βουνοκορφές (άκριας ηνεμοέσσας) της Αστερίδος και το βράδυ κάνοντας θαλάσσιες περιπολίες για να εντοπίσουν το πλοίο του όταν θα επέστρεφε από την Σπάρτη και την Πύλο (Οδ. π 363-370). Από την θέση αυτή θα έλεγχαν και την πορεία του πλοίου προς την Εφύρα [23]της Θεσπρωτίας φοβούμενοι ότι ο Τηλέμαχος θα πήγαινε εκεί για να προμηθευτεί δηλητηριασμένα βέλη που ίσως τα χρησιμοποιούσε εναντίον τους (Οδ β 325-330).
Το ταξίδι της επιστροφής του Τηλεμάχου από την Πύλο προς την Ιθάκη ξεκινά μετά το μεσημέρι. Τις απογευματινές ώρες το πλοίο παραπλέει τις τοποθεσίες Κρουνούς [24[ και Χαλκίδα.[25] Όταν το σκότος είχε ήδη πέσει το πλοίο του με τον ευνοϊκό άνεμο που του είχε στείλει η θεά Αθηνά πλησιάζει το ακρωτήριο Φεές, (το σημερινό Κατάκωλο) (Οδ. ο 287-300).
Στις πρώτες νυχτερινές ώρες, και ενώ ο Τηλέμαχος παραπλέει τις ακτές της Ήλιδας κατευθυνόμενος προς τα νησιά των Θοών, είναι η στιγμή που τον καταλαμβάνει ο φόβος του θανάτου από την επικείμενη ενέδρα των μνηστήρων (Οδ. ο 295-300).
Με την βοήθεια της θεάς Αθηνάς και του ευνοϊκού νότιου ανέμου κρατώντας το πλοίο του μακριά από τα νησιά αποφεύγει προφανώς την Αστερίδα και τις πρώτες πρωινές πριν ξημερώσει αράζει σώος στην πρώτη (νοτιότερη) ακτή της Ιθάκης (Οδ. ο 495-500).
Την ίδια μέρα οι μνηστήρες, είτε γιατί το πληροφορήθηκαν από «κάποιο θεό», είτε γιατί είδαν το πλοίο του Τηλεμάχου να τους προσπερνά, επιστρέφουν απογοητευμένοι στο λιμάνι του άστεως της Ομηρικής Ιθάκης (Οδ. π 342-370).
Έχοντας λοιπόν υπόψη αυτά τα δεδομένα και ακολουθώντας κατά γράμμα την διαδοχή των αναφερόμενων τόπων σε σχέση με τους χρόνους που αναφέρει ο Όμηρος, είναι φανερό ότι ο Τηλέμαχος απόφυγε το νησί με το όνομα Αστερίς στο χρόνο που μεσολάβησε, μεταξύ των πρώτων μεταμεσονύχτιων ωρών, όταν θαλασσοπορούσε ανοικτά της Ήλιδας (οδ.ο 287-300) και των πρώτων πρωινών ωρών, όταν τα ξημερώματα άραζε σώος το πλοίο του στην πρώτη ακτή της Ιθάκης (οδ.ο 495-506).
Η λογική λέγει ότι η Αστερίδα πρέπει να ήταν κοντά ή σε σύμπλεγμα με κάποια από τα νησιά που του είπε η θεά Αθηνά ότι πρέπει να τα αποφύγει και να κρατήσει το πλοίο του μακριά από αυτά (Οδ. ο 33-35).
ἀλλὰ ἑκὰς νήσων ἀπέχειν εὐεργέα νῆα,
νυκτὶ δ᾽ ὁμῶς πλείειν· πέμψει δέ τοι οὖρον ὄπισθεν
ἀθανάτων ὅς τίς σε φυλάσσει τε ῥύεταί τε. (Οδ. ο 33-35).
Αλλά μακριά από τα νησιά να κρατάς το καλοφτιαγμένο πλοίο
και να πλέεις την νύχτα. Θα σου στείλει πίσω σου ευνοϊκό άνεμο
εκείνος από τους αθανάτους θεούς που σε προστατεύει και σε σώζει.
Η θεά Αθηνά όταν πληροφορεί τον Τηλέμαχο ότι οι μνηστήρες του έχουν στήσει ενέδρα στον θαλάσσιο πορθμό στον οποίο ταξιδεύουν τα πλοία προς την Σάμο και την Ιθάκη (Οδ. ο 29) παραδόξως δεν του αναφέρει κανένα νησί με το όνομα Αστερίς. Του αναφέρει όμως ότι πρέπει να κρατηθεί μακριά από κάποια νησιά τα οποία δεν ονοματίζει, όπου προφανώς ένα από αυτά πρέπει να ήταν η Αστερίδα (Οδ. ο 27-33).
- Ποια λοιπόν ήταν αυτά τα νησιά που ζήτησε η θεά Αθηνά να μην τα πλησιάσει με το πλοίο του ο Τηλέμαχος;
- Η Αστερίδα μπορεί να ήταν ένα από αυτά;
- Και εάν ναι, τότε ποια σχέση μπορεί να έχουν τα νησιά αυτά με το νησιωτικό σύμπλεγμα των Θοών «νήσοισιν Θοήσιν» που μας αναφέρει ο Όμηρος (Οδ. ο 299) ως τον τελευταίο τόπο πριν φθάσει το πλοίο του Τηλέμαχου στην πρώτη ακτή της Ιθάκης, όταν την ίδια χρονική στιγμή βάζοντας πλώρη προς αυτά τα νησιά τον είχε κυριεύσει ο φόβος του θανάτου;
ἔνθεν δ᾽ αὖ νήσοισιν ἐπιπροέηκε θοῇσιν,
ὁρμαίνων ἤ κεν θάνατον φύγοι ἦ κεν ἁλώῃ (Οδ. ο 299-300)
από εκεί πάλι διηύθυνε το πλοίο ο Τηλέμαχος προς τα νησιά των Θοών
και σκεφτόταν αν θα ξέφευγε το θάνατο ή θα χανόταν.
Άρα είναι άξιο έρευνας το εάν τα αναφερόμενα στο πληθυντικό ως νησιά που έπρεπε να κρατηθεί μακριά τους αρμενίζοντας με το πλοίο του ο Τηλέμαχος (εκάς νήσων απέχειν ευεργέα νήα [Οδ. ο 33]) και τα αναφερόμενα επίσης στον πληθυντικό νησιά των Θοών (ένθεν δ` αύ νήσοισιν επιπροέηκε Θοήσιν [Οδ. ο 299]), που στην θέα τους σκεφτόταν αν θα ξέφευγε τον θάνατο ή θα χανόταν (ορμαίνων ή κεν θάνατον φύγει ή κεν αλώη [Οδ. ο 300]), ταυτίζονται ή έχουν σχέση μεταξύ τους και πιθανόν ένα από αυτά να είναι η Αστερίδα .
Είναι γνωστό τόσο από τον Στράβωνα (C 458.19) όσο από τον Ηράκλειτο (Ομηρικά προβλήματα.45), τον Ευστάθιο (305,41.46 – 1782,3.) και τον Ηλιόδωρο (5.17) ότι τα νησιά Θοές είναι οι σημερινές Οξειές που βρίσκονται στις εκβολές του ποταμού Αχελώου. Τα νησιά αυτά αποτελούν το νοτιότερο τμήμα του νησιωτικού συμπλέγματος των Εχινάδων. Στην αρχαιότητα σύμφωνα με τον Στράβωνα (C 59-60) ήταν περισσότερα αλλά πολλά από αυτά είχαν προσχωθεί από τον ποταμό Αχελώο. Πήραν κατά τα μυθολογούμενα το αρχικό όνομά τους ως Θοές από το ποταμό Αχελώο, τον επονομαζόμενο στην απώτατη αρχαιότητα Θόα. Το πιθανότερο όμως είναι να οφείλουν το όνομα τους στο ρήμα Θοόω που σημαίνει οξύνω, κάμνω τι οξύ, για να ονομαστούν αργότερα Οξειές (Οξιές) επειδή πράγματι είναι νησιά οξυκόρυφα (βλέπε σχετικές φωτογραφίες).
Το μεγαλύτερο και το πλέον οξυκόρυφο από αυτά είναι η Οξειά (Οξιά) ή στον πληθυντικό Οξειές, (στις Οξειές λέγει ακόμη ο λαός μας), ονομασία που υποκρύπτει την ύπαρξη περισσοτέρων του ενός νησιών σε αυτή την περιοχή που ως είναι γνωστό από αρχαιοτάτων χρόνων προσχώνονται σταδιακά από τον ποταμό Αχελώο. Είναι εκείνα τα νησιά τα οποία αναμφίβολα ταυτίζονται με τα επίσης στον πληθυντικό αναφερόμενα από τον ποιητή (Οδ. ο 299) νησιά των Θοών (νήσοισιν θοήσιν) βόρεια της Ήλιδας.
Αεροφωτογραφία της νήσου Οξειάς. Αριστερά της Οξειάς φαίνονται οι εκβολές του Αχελώου, πίσω και δεξιά της φαίνεται η προσχωμένη από τον Αχελώο νήσος Αρτεμίτα που φέρει σήμερα την ονομασία Κοτσίλαρης.
Χάρτης του 18(?) αιώνα που απεικονίζει το κράτος του Οδυσσέα. Aνατολικά της Κεφαλληνίας και της Ιθάκης το νησί Οξειά (Oxiae) .Χαρακτηριστική είναι η απεικόνιση των νησιών Οξειές (Oxiae), οι αρχαίες Θοές, στην συμβολή των θαλάσσιων πορθμών του Ιονίου ακριβώς απέναντι από τον ποταμό Αχελώο, τον επονομαζόμενο κατά την αρχαιότητα Θόα. Συλλογή Φώτη Κρεμμύδα
Ήλθε λοιπόν η στιγμή να εξετάσουμε την πιθανότητα εάν το νησί αυτό που προφέρεται στον ενικό ως Οξειά αλλά και στον πληθυντικό ως Οξειές, (ο πληθυντικός εδώ υποκρύπτει την ύπαρξη περισσοτέρων του ενός νησιού), ενδεχομένως να ταυτίζεται με την Αστερίδα του Ομήρου και εάν αυτή ήταν μαζί με τα άλλα νησιά τα αναφερόμενα επίσης στον πληθυντικό (εκάς νήσων) από τα οποία θα έπρεπε να κρατηθεί μακριά τους ο Τηλέμαχος σύμφωνα με τις εντολές της θεάς Αθηνάς.
Εάν λοιπόν πιθανολογήσουμε ότι όντως η Οξειά (οι Οξειές ) ήταν η Αστερίδα, τότε σύμφωνα με τις αναφορές του Όμηρου το νησί αυτό πρέπει :
1) να είναι νήσος πετρήεσσα, δηλαδή ένα πετρώδες νησί (Οδ. δ 844)
2) να έχει λιμένες δ᾽ ἔνι ναύλοχοι αὐτῇ ἀμφίδυμοι. δηλαδή να έχει δύο ασφαλή και αμφίδυμα λιμάνια,[ δηλαδή το ένα λιμάνι αντίθετα από το άλλο] (Οδ. δ 846-847)
3) να έχει ἄκριας ἠνεμοέσσας δηλαδή ανεμόδαρτα ακρωτήρια - βουνοκορφές, (Οδ. π 365)
4) να είναι νήσος οὐ μεγάλη δηλαδή να είναι ένα όχι πολύ μεγάλο νησί, (Οδ. δ 844)
5) να βρίσκεται μέσσῃ ἁλὶ δηλαδή μεσοκάναλα στον θαλάσσιο πορθμό στον οποίο ταξιδεύουν τα πλοία προς την Κεφαλληνία και την Ιθάκη (ἐν πορθμῷ Ἰθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης), (Οδ.δ 671)
6) να ανήκει σε ένα ευρύτερο σύμπλεγμα νησιών που να μπορεί να δικαιολογήσει τις αναφορές που γίνονται στον πληθυντικό από τον Όμηρο (ἀλλὰ ἑκὰς νήσων ἀπέχειν εὐεργέα νῆα [ Οδ. ο 33])
7) να είναι σε τέτοια θέση που να δικαιολογεί το πέρασμα του πλοίου του Τηλεμάχου προς την Ιθάκη ή την Ομηρική Εφύρα της Θεσπρωτίας για την οποία οι μνηστήρες πίστευαν ότι θα πήγαινε εκεί πρίν επειστρέψει στην Ιθάκη ο Τηλέμαχος προκειμένου προμηθευτεί δηλητηριασμένα βέλη. (ηέ και εις Εφύρην εθέλει, πίειραν άρουραν, όφρ` ένθεν θυμοφθόρα φάρμακ` ενείκη [οδ. β328-329])
8) να είναι (μεσσηγὺς Ἰθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης), (Οδ.δ 845) δηλαδή «εν τω μέσω, μεσάκις, μεσούντος, εν τη μεταξύ οδό» από την σημερινή νήσο Κεφαλληνία την τότε Ιθάκη και την σημερίνη Ιθάκη την τότε Ομηρική Σάμο (Σάμη).
[Παρά το γεγονός ότι η Οξειά απέχει εξ ίσου από την Κεφαλληνία και την Ιθάκη και βρίσκεται ακριβώς «εν τω μέσω» της θαλάσσιας οδού που συνδέει την Πελοπόννησο με την Ιθάκη και την Κεφαλληνία θα μπορούσαμε το επίρρημα μεσσηγύς να το ερμηνεύουμε «στα όρια της νομιμότητος» ως επίρρημα που υποδηλώνει ότι η θέση της Αστερίδας να είναι «εν τω μέσω, μεσάκις, μεσούντος, εν τη μεταξύ οδό» με τους δύο τόπους και όχι κατ’ ανάγκη «ανάμεσα» από τα δύο αυτά νησιά - που είναι και η πλέον αυθεντική ερμηνεία του προαναφερόμενου επιρρήματος (βλέπε αντίστοιχες περιπτώσεις στα κείμενα του Ομήρου), δεν θα πρέπει να ξεχνάμε την σχετική υποσημείωση στην αρχή αυτού του κειμένου ότι δηλαδή εδώ έχουμε να κάνουμε με έναν εμβόλιμο (νόθο) στίχο. Ανεξάρτητα λοιπόν της όποιας ερμηνείας θα θέλαμε να δώσουμε στον προαναφερόμενο στίχο καλό θα είναι να έχουμε κατά νου την πραγματικότητα για την ορθή απόδοση -κατανόηση του συγκεκριμένου κειμένου.
Χάρτης του 1798 όπου καταγράφεται το θαλάσσιο δρομολόγιο που ξεκινούσε από τον Κορινθιακό κόλπο και έφτανε μέχρι την Ιταλία. Οι βασικοί σταθμοί ήταν : Ισθμός Κορίνθου – Ναύπακτος – Οξειές – Νικόπολις – Βουθρωτό – νησί Σάσων και τέλος ο Υδρούντας της Καλαβρίας. Συλλογή Φώτη Κρεμμύδα
- Έίναι όμως η Οξειά πετρώδης;
- Διαθέτει αμφίδυμα και ναύλοχα λιμάνια;
- Έχει ανεμόδαρτες και οξυκόρυφες βουνοκορφές;
- Ανήκει σε ένα ευρύτερο σύμπλεγμα νησιών;
- Βρίσκεται εντός του θαλάσσιου πορθμού που ενώνει τα νησιά του κεντρικού Ιονίου;
- Είναι νησί ικανό να φιλοξενήσει επί 28 ημέρες τους μνηστήρες;
Την απάντηση σε όλα αυτά τα ερωτήματα την είχε δώσει έμμεσα εδώ και 120 περίπου χρόνια χωρίς να γνώριζε τότε ποιο νησί περιέγραφε ο αείμνηστος ιστορικός Αντώνιος Μηλιαράκης [26] την εποχή που συνέγραφε την «Γεωγραφία Πολιτική Νέα και Αρχαία του Νομού Κεφαλληνίας».
Ιδού λοιπόν πώς περιγράφει την Οξειά ως μέρος του συμπλέγματος των Εχινάδων ο ιστορικός Αντώνιος Μηλιαράκης επαναλαμβάνοντας αυτολεξεί -χωρίς καν να το γνωρίζει- τους ίδιους ακριβώς γεωμορφολογικούς όρους που είχε χρησιμοποιήσει πριν 3000 χρόνια ο Όμηρος περιγράφοντας την Αστερίδα με τους δύο ναύλοχους και αμφίδυμους λιμένες της!
Αι Εχινάδες πρόσκεινται τη μεσημβρινοδυτική παραλία της Ακαρνανίας [….]. Πάσαι αι νησίδες αύται αποτελούσι δύο κυρίως αθροίσματα [….] Μεσημβρινωτάτη πασών είναι η Οξεία ή κοινώς προφερομένη Οξειά. Κείται απέναντι του μεσημβρινοανατολικού ακρωτηρίου της Ακαρνανίας της Σκρόφας. Η νήσος αύτη , ως και το όνομα αυτής δηλοί, είναι τραχεία και απότομος καθ` όλον αυτής το μήκος, έχουσα προς Β οξείαν υψηλήν κορυφήν ύψους 426 μέτρων. Έχει περιφέρειαν 6 μιλίων και μήκος από Β προς Μ 4,650 μέτρων, πλάτος δε μέγιστον είς το βόρειον τμήμα 1,250, είς το μεσημβρινόν δε 620, εμβαδόν δε 5,4 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Σύγκειται δ` εκ δύο τμημάτων συνδεομένων δια στενωτάτου ισθμού μήκους 300 μέτρων περίπου εκατέρωθεν του οποίου σχηματίζονται αμφίδυμοι κόλποι […..]. Εν αυτή τρέφονται ποίμνια αιγοπροβάτων, σπείρονται δε και δημητριακοί καρποί […….].Οι εν αυτοί ολίγοι γεωργοί και ποιμένες υδρεύονται εκ δεξαμενών…..
(Αντώνιος Μηλιαράκης, «Γεωγραφία Πολιτική Νέα και Αρχαία του Νομού Κεφαλληνίας» σελ
164 Αθήνα 1890)
Ας θυμηθούμε για λίγο την ομηρική περιγραφή (Οδ.δ 844-847)
Υπάρχει κάποιο νησί μεσοπέλαγα βραχώδες
[μεταξύ της Ιθάκης και της βραχώδους Σάμου,]*
το όνομά του είναι Αστερίς. Δεν είναι μεγάλο νησί αλλά έχει λιμάνια ασφαλή και αμφίδυμα (το ένα λιμάνι αντίθετα από το άλλο). Εκεί τον παραμόνευαν οι Αχαιοί.
Δορυφορική φωτογραφία της νήσου Οξειάς- Αστερίδος με τους δύο αμφίδυμους λιμένες της .
Οι αρχαίοι Έλληνες προσδιόρισαν δια της χρήσεως του επιθέτου αμφίδυμος -η –ον την ακριβή περιγραφή λιμένων και ακτών που είχαν την ιδιότητα να βρίσκονται εκατέρωθεν και σε αντίθετη πλευρά το ένα από το άλλο συνδεόμενα δια στενότατου ισθμού.
Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος (Αργοναυτικά Α 937-941) μιμούμενος την Ομηρική περιγραφή της Αστερίδος και παραφράζοντας τους σχετικούς ομηρικούς στίχους περιγράφει με την ομηρική ορολογία τις αμφίδυμες ακτές της Αρκτωννήσου η οποία βρίσκεται στην Προποντίδα. (βλέπε σχετικό χάρτη)
ἔστι δέ τις αἰπεῖα Προποντίδος ἔνδοθι νῆσος
τυτθὸν ἀπὸ Φρυγίης πολυληίου ἠπείροιο
εἰς ἅλα κεκλιμένη, ὅσσον τ᾽ ἐπιμύρεται ἰσθμός
χέρσῳ ἔπι πρηνὴς καταειμένος· ἐν δέ οἱ ἀκταί
ἀμφίδυμοι, κεῖται δ᾽ ὑπὲρ ὕδατος Αἰσήποιο·
Ο Στράβων (C 257) επίσης περιγράφει τον αμφίδυμο ισθμό του Σκυλλαίου κοντά στον ποταμό Μέταυρο.
Το νοηματικό περιεχόμενο του επιθέτου αμφίδυμος-η-ον αποδίδεται πολλές φορές στην αρχαία Ελληνική γραμματεία δια της χρήσεως του επιθέτου Αμφίαλος κυρίως όμως όταν περιγράφονται ευρύτερες γεωγραφικές εκτάσεις που χαρακτηρίζονται από βαθιές θαλάσσιες εγκολπώσεις . Η εικόνα της χερσονήσου της Αμφιάλης δυτικά του Πειραιά επιβεβαιώνει γλωσσολογικά , εννοιολογικά και τοπογραφικά αυτήν την σχέση.
Κατά τον αρχαίο σχολιαστή ναύλοχοι καλούνται οι λιμένες εκείνοι «εν οίς αι νήες λοχώσαι και ενεδρεύουσαι λαθείν δύνανται» Το ναύλοχο των λιμένων των νησιών των Εχινάδων όπου μέρος τους ήταν οι Οξειές καταγράφεται από τον Καλλίμαχο στο ύμνο «Εις Δήλον» (στιχ.155) « οὐ λιπαρὸν νήεσσιν Ἐχινάδες ὅρμον ἔχουσαι,» όπως επίσης και από τον Στράβωνα (C 459.21) επαληθεύοντας την σχετική πληροφορία του Ομήρου για το ναύλοχο των λιμένων της Αστερίδος.
Η θέα της οξυκορύφου και πετρώδους νήσου Οξειάς (Αστερίδος) στον Κεφαλληνιακό πορθμό με τους δύο αμφίδυμους λιμένες της .
Η μοναδική γεωστρατηγική της θέση, οι δύο αμφίδυμοι και ναύλοχοι λιμένες της που συνδέονται δια στενότατου ισθμού, όπως επίσης το πετρώδες του εδάφους με τις ανεμόδαρτες βουνοκορφές της επιβεβαιώνουν με τον πλέον εμφαντικό τρόπο τις ομηρικές περιγραφές και αποκαλύπτουν το πλούσιο ομηρικό παρελθόν της.
Νομίζουμε ότι κάθε σχολιασμός περιττεύει. Η περιγραφή της Οξειάς από τον ανυποψίαστο Αντώνιο Μηλιαράκη που έγινε πριν από 120 χρόνια, ακριβώς με τα ίδια τα λόγια που περιέγραψε ο Όμηρος πριν από 3000 χρόνια την παρουσία της Αστερίδος σε ένα άθροισμα νησιών, το οξυκόρυφο και πετρώδες του εδάφους της, αλλά κυρίως τους μοναδικούς αμφίδυμους λιμένες της δεν μπορεί παρά να σε πείθει ότι τόσο ο Όμηρος, όσο και ο Μηλιαράκης, γνωρίζοντας με κάθε λεπτομέρεια την πραγματική εικόνα αυτού του νησιού περιέγραφαν αυτολεξεί ο καθένας για την εποχή του με τους ίδιους δόκιμους όρους το ίδιο τοπίο, δηλαδή το ίδιο νησί!
Ο νόμος των πιθανοτήτων δεν αφήνει πολλά περιθώρια λάθους και φαίνεται απίθανο να έχουν συνωμοτήσει όλα τα στοιχεία που ανέφεραν πριν από 120 χρόνια ο αείμνηστος Αντώνιος Μηλιαράκης περιγράφοντας τις Οξειές και πριν 3000 χρόνια ο Όμηρος περιγράφοντας την Αστερίδα για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη.
Και τώρα ήλθε η ώρα να απαντηθεί ένα βασικό ερώτημα:
- Γιατί η Θεά Αθηνά συμβουλεύει τον Τηλέμαχο να κρατηθεί μακριά από αυτά τα νησιά και μάλιστα του υπόσχεται ότι θα του έστελνε τον ποθητό ευνοϊκό νότιο άνεμο (οὖρον ὄπισθεν) για να τα ξεπεράσει;
- Θα μπορούσε ο Τηλέμαχος να αποφύγει αυτά τα νησιά ερχόμενος με πορεία από νότο προς βορρά εάν δεν είχε με το μέρος του τον ευνοϊκό νότιο άνεμο;
- Αυτή θα ήταν όντως η φυσιολογική πορεία ενός ιστιοφόρου εκείνης της εποχής που θα είχε πορεία από νότο προς βορρά και προορισμό την Κεφαλληνία, την Ιθάκη ή την Λευκάδα;
Ρεπλίκα του σκάφους «Αργώ» (παρόμοιο με τα πλοία της εποχής του Τηλέμαχου) αρμενίζει στο πέλαγος με ευνοϊκό άνεμο (οὖρον ὄπισθεν)
Είναι γεγονός όπως προαναφέραμε ότι με βορείους-βορειοδυτικούς ανέμους που επικρατούν επί το πλείστον στον κεφαλληνιακό πορθμό, ένα ιστιοφόρο πλοίο με τα τετράπλευρα πανιά εκείνης της εποχής ερχόμενο από τον νότο με πορεία προς τα βόρεια είναι αναγκασμένο να ακολουθεί υποχρεωτική πορεία παράλληλα με τις ακτές της Πελοποννήσου μέχρι τον Άραξο αξιοποιώντας τους πλευρικούς ανέμους που κατεβάζουν λόγω της αναστροφής τα βουνά. Από εκεί, παίρνοντας τον αέρα και τα ρεύματα του Πατραϊκού, με τα πανιά σε θέση δευτερόπρυμα, το ιστιοφόρο είναι γνωστό ότι θα περάσει αναγκαστικά δίπλα από την Οξειά για να κατευθυνθεί προς τα νησιά της Κεφαλληνίας της Ιθάκης ή της Λευκάδας.
Η επιβεβλημένη πορεία των ιστιοφόρων πλοίων εκείνης της εποχής με κατεύθυνση από νότο προς βορρά όταν φυσά ο αντίθετος προς την πορεία των πλοίων και συνήθης για το Ιόνιο βορειοδυτικός άνεμος.
Εάν όμως έχει νότιο άνεμο, το πλοίο δεν χρειάζεται να φθάσει μέχρι την Οξειά, αλλά παρακάμπτοντας την Κυλλήνη και φθάνοντας στα μισά της πορείας προς την Οξειά, έχοντας τον αέρα από πίσω (οὖρον ὄπισθεν ) κατευθύνεται άνετα και χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα προς στα νησιά της Κεφαλληνίας της Ιθάκης ή της Λευκάδας.
Η συνήθης πορεία των πλοίων με κατεύθυνση από νότο προς βορρά όταν αρμενίζουν στο πέλαγος με ούριο νότιο άνεμο. Σε αυτήν την περίπτωση (με τα τετράπλευρα πανιά εκείνης της εποχής) το πλοίο ταξιδεύει με τα πανιά του κατάπρυμα και σε ευθεία πορεία χωρίς να χρειάζεται να πλησιάσει στις ακτές για να επωφεληθεί των στεριανών ανέμων.
Αυτό ακριβώς περιγράφει και ο Όμηρος. Γνωρίζοντας ότι ο Τηλέμαχος θα σωζόταν από την φονική ενέδρα μόνο με νότιο ούριο άνεμο (οὖρον ὄπισθεν), και ταξιδεύοντας την νύχτα (νυκτὶ δ᾽ ὁμῶς πλείειν) βάζει την θεά Αθηνά να του στείλει τον ποθητό νότιο άνεμο για να παρακάμψει την Οξειά, δηλαδή την λεγόμενη τότε Αστερίδα και έτσι να φτάσει σώος στην πρώτη ακτή, δηλαδή την νοτιότερη της Ομηρικής Ιθάκης.
(Αυτόν ακριβώς τον συγκεκριμένο τρόπο πλεύσης και ιστιοδρομίας των ιστιοφόρων πλοίων του περασμένου αιώνα με τον συνήθη για το Ιόνιο πέλαγος βορειοδυτικό άνεμο που επέστρεφαν από την Πελοπόννησο ( το λιμάνι της Κυλλήνης) είχαμε την τύχη να μας τον επιβεβαιώσουν οι τελευταίοι που γνωρίσαμε εν ζωή ιδιοκτήτες (καπετάνιοι) των αμιγώς ιστιοφόρων πλοίων εκείνης της εποχής: Σπυρίδωνας Γαλιατσάτος του Οδυσσέα και Θεμιστοκλής Μπατιστάτος του Κωνσταντίνου και μάλιστα μέχρι κεραίας!
Εάν είχαν στον δρόμο τους τα καΐκια εκείνης της εποχής τον συνήθη βορειοδυτικό άνεμο ερχόμενα από νότο προς βορρά ήταν υποχρεωμένα να παραπλέουν τις ακτές της Πελοποννήσου μέχρι τον Άραξο, ακολούθως να βάζουν πλώρη προς τις Οξειές και οταν έφταναν δίπλα στις Οξειές έπαιρναν τον αέρα του Πατραϊκού κόλπου και με τα πανιά τους σε θέση δευτερόπρυμα κατευθυνόντουσαν προς την Κεφαλληνία)
Εάν είχαν στον δρόμο τους τα καΐκια εκείνης της εποχής τον συνήθη βορειοδυτικό άνεμο ερχόμενα από νότο προς βορρά ήταν υποχρεωμένα να παραπλέουν τις ακτές της Πελοποννήσου μέχρι τον Άραξο, ακολούθως να βάζουν πλώρη προς τις Οξειές και οταν έφταναν δίπλα στις Οξειές έπαιρναν τον αέρα του Πατραϊκού κόλπου και με τα πανιά τους σε θέση δευτερόπρυμα κατευθυνόντουσαν προς την Κεφαλληνία)
Το ετήσιο Αιολικό δυναμικό που καταγράφεται στο κεντρικό Ιόνιο πέλαγος.
Σύμφωνα με αυτά τα στοιχεία επιβεβαιώνεται η συντριπτική επικράτηση των βορειοδυτικών ανέμων στην επίδικη περιοχή έναντι των νοτιάδων που είναι αρκετά ποιο σπάνιοι στις θάλασσες του Ιονίου. Πηγή: Βλέπε ανεμολόγιο της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας και του Υ.Ε.Ν
- Γιατί ο Όμηρος βάζει τους μνηστήρες να στήνουν την φονική ενέδρα σε αυτό το νησί; Τι το ιδιαίτερο είχε;
Η θέση της Οξειάς (Οξειές) στον Κεφαλληνιακό πορθμό σύμφωνα με τις πληροφορίες που καταγράφουν οι Αρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι Ιστορικοί ήταν στο επίκεντρο της περιοχής που διατηρήθηκε ακόμη μέχρι τους περασμένους αιώνες η θαλάσσια πειρατεία.
Το πέρασμα των πλοίων ήταν ως φαίνεται ένας πειρασμός που από πολύ ενωρίς οδήγησε τους Κεφαλλήνες σε πειρατικές δραστηριότητες[28]. Την δράση των πειρατών στα νησιά των Εχινάδων όπου βρισκόταν και η Οξειά την μαρτυρεί ο Θουκυδίδης [29] (Α 5,6), ο Ευριπίδης [30] (Ιφιγένεια η εν Αυλίδι στ.283-288),και ο Τίτος Λίβιος [31] (XXXVII.13.12).
Οι μνηστήρες του θρόνου της Ιθάκης ως γνήσιοι απόγονοι των ληιστήρων Ταφίων επιλέγοντας την Οξειά ως το καταλληλότερο μέρος για την ενέδρα και τον φόνο του Τηλέμαχου συνεχίζουν στην ουσία τη μεγάλη παράδοση της θαλάσσιας πειρατείας στον χώρο του Ιονίου.
Τούτο γνωρίζοντας ο συνθέτης της Τηλεμάχειας τοποθετεί τους μνηστήρες να στήνουν ενέδρα σε ένα νησί που δικαιωματικά θεωρείτο ως «το νησί των πειρατών». Η γεωστρατηγική θέση της Οξειάς, το μέγεθός της και κυρίως τα δύο αμφίδυμα και ασφαλή (ναύλοχα) λιμάνια παντός καιρού που διαθέτει, την καθιστούσαν από τότε έναν από τους πλέον επώνυμους τόπους για τις ληστρικές δραστηριότητες των πειρατών εκείνης της εποχής.
Ο Όμηρος, - δηλαδή το έπος της Οδύσσειας-, δια στόματος της Θεάς Αθηνάς -της Θεάς της σοφίας και της γνώσης- μεταφέρει μία ακόμη πληροφορία- οδηγία για τον τρόπο που οι ναυτικοί απέφευγαν ή θα έπρεπε να αποφύγουν το πέρασμά τους από τις Οξειές λόγω του κινδύνου της θαλάσσιας πειρατείας.
Το ταξίδι του Τηλέμαχου μέσα στην δομή του έπους πέραν των άλλων φαίνεται να έχει την δική του θέση, αξία και σημασία σε ότι αφορά τουλάχιστον την ναυσιπλοΐα στο Ιόνιο
Λεπτομέρεια από χάρτη του 16ου αιώνα όπου καταγράφει τα νησιά Οξειές ως CURZOLARΙ με τα πειρατικά πλοία να βρίσκονται σε εμπλοκή ανάμεσα από την Κεφαλληνία και τις Οξειές στον λεγόμενο Κεφαλληνιακό πορθμό όπου είχαν τις ναυτικές τους βάσεις για τον έλεγχο της ναυσιπλοΐας.Τοπωνύμια με την ονομασία Σαρακήνικο συναντούμε τόσο στην Κεφαλληνία (λιμάνι Πόρου) όσο και στην Ιθάκη όπου φαίνεται ότι η τελευταία γενιά των πειρατών οι λεγόμενοι «Σαρακηνοί» συνέχισαν την μεγάλη παράδοση της θαλάσσιας πειρατείας που υπήρχε εκεί από αρχαιοτάτων χρόνων.
Απόσπασμα από τον χάρτη του Laurenbergio, 1690 όπου παρουσιάζει τα νησιά Thoae (Οξειές).
Ένα πειρατικό πλοίο φαίνεται να αρμενίζει ανάμεσα από τις Οξειές (Thoae) και την Νοτιοανατολική Κεφαλληνία όπου είχαν την βάση τους οι Σαρακηνοί πειρατές στην λεγόμενη τοποθεσία Σαρακήνικο, εκεί που κτίστηκε μετά από τους καταστρεπτικούς σεισμούς του 1953 ο νέος οικισμός του Πόρου. Το τότε λιμάνι του Πόρου χρησιμοποιήθηκε ως βάση ανεφοδιασμού και ελέγχου του θαλάσσιου πορθμού που συνδέει την Κεφαλληνία με την Ζάκυνθο, Ιθάκη, Αιτωλοακαρνανία και Πελοπόννησο. Η περιοχή αυτή ήταν στο κέντρο της θαλάσσιας πειρατείας που καταγράφεται από αρχαιοτάτων χρόνων και φθάνει μέχρι την πολύ πρόσφατη ιστορία. Συλλογή Φώτη Κρεμμύδα
- Γιατί η Οξειά στην απώτατη αρχαιότητα έφερε την ονομασία Αστερίς, όνομα που έφεραν κάποτε και τα νησιά Δήλος, Κρήτη και Ρόδος ;
Το όνομα Αστερίς σύμφωνα με τον Πλίνιο [32] και τον Ησύχιο [33] έφεραν στους αρχαίους χρόνους η Ρόδος, η Κρήτη και η Δήλος, όπως επίσης η αναφερόμενη από τον Όμηρο [34] πόλη Αστέριον της Μαγνησίας (Ιλ. Β 735). Ο Στέφανος ο Βυζάντιος [35]μας πληροφορεί ότι το πόλισμα Αστέριο έφερε αυτό το όνομα διότι ευρισκόμενο πάνω σε ένα ύψωμα φαινόταν μακριά από την πεδιάδα σαν αστέρι. Η ονομασία αυτή φαίνεται να χαρακτηρίζει ευδείελους τόπους, που φαινόντουσαν από μακριά, καθοδηγώντας όπως οι σημερινοί ναυτικοί φάροι ναυσιπλοΐας, τα πλοία και τις πορείες των ανθρώπων εκείνης της εποχής.
Εκ’ πρώτης όψεως τόσο η Κρήτη όσο και η Ρόδος δικαίως αποκαλέστηκαν Αστερίδες μια και ήταν οι τελευταίες αλλά και οι πρώτες στεριές που αντίκριζαν οι ναυτικοί στις μεγάλες τους πορείες από και προς την Ανατολή και τον Νότο, σταθερά ναυτικά ορόσημα για την επιβεβαίωση και χάραξη της ορθής πορείας. Η Δήλος όμως σύμφωνα με τον ποιητή Καλλίμαχο [36] (Ύμνος εις Δήλον) η οποία ονομαζόταν Αστερία παλαιότερα λόγω του ότι έπεσε σαν άστρο από τον ουρανό, έρχεται με το όνομά της να επιβεβαιώσει τον κανόνα που θέλει τα νησιά που φέρουν το όνομα «Αστερίς» να είναι στην πραγματικότητα σημεία αναφοράς για το ευρύτερο περιβάλλον τους.
Ἀστερίη θυόεσσα, σὲ μὲν περί τ᾽ ἀμφί τε νῆσοι
κύκλον ἐποιήσαντο καὶ ὡς χορὸν ἀμφεβάλοντο: (Καλλίμαχος ύμνος «εις Δήλον» στιχ. 300-301)
Εύοσμη Αστερία γύρω από σε τα νησιά
εσχημάτισαν κύκλον και σε περιέβαλαν ωσάν εις χορόν.
ἱστίη ὦ νήσων εὐέστιε χαῖρε μὲν αὐτή,
χαίροι δ᾽ Ἀπόλλων τε καὶ ἣν ἐλοχεύσατο Λητώ. (Καλλίμαχος ύμνος «εις Δήλον»στιχ. 325-326)
Ω Δήλε εσύ που είσαι το κέντρο των νησιών και κατέχεις ωραίαν θέσιν,
χαίρε και εσύ η ίδία, ας χαίρει και ο Απόλλων, ας χαίρει κι εκείνη, που γέννησε η Λητώ.
Ο Στράβων (C 486.4) όμως είναι σαφέστατος. Η Δήλος αναφέρει :
«εν καλώ γάρ κείται τοις εκ της Ιταλίας και της Ελλάδος εις την Ασίαν πλέουσιν».
Δηλαδή : η Δήλος βρίσκεται σε επίκαιρο σημείο για όσους ταξιδεύουν προς την Ασία από την Ιταλία και Ελλάδα.
Έτσι λοιπόν και η Οξειά -όπως και η Δήλος- με την σπάνια γεωστρατηγική της θέση, ελέγχοντας την είσοδο και την έξοδο του πατραϊκού κόλπου και ευρισκόμενη στο ενδιάμεσο της πορείας των πλοίων προς και από την Κεφαλληνία, Ιθάκη και Λευκάδα, λόγω του ύψους της, των ναύλοχων λιμένων που διέθετε και της ευδιάκριτης θέα της, λειτουργούσε ως ένας σύγχρονος ναυτικός φάρος ναυσιπλοΐας για τους θαλασσοπορούντες εκείνη την εποχή Μυκηναίους ναυτικούς. Δικαίως λοιπόν αποκαλέστηκε "Αστερίς", όπως ορθά αποκαλέστηκαν έτσι και τα νησιά του Αιγαίου που είχαν αυτή την ιδιότητα.
Ο ναυτικός Φάρος της νήσου Οξειάς, ένας από τους πλέον σημαντικούς φάρους του Ιονίου, επιβεβαιώνει την διαχρονική γεωστρατηγική σημασία της θέσης της νήσου Οξειάς και αναλάμποντας την νύχτα ως σύγχρονο αστέρι επιβεβαιώνει την αρχική της ονομασία «Αστερίς» παρέχοντας υπηρεσίες από το 1899 για την ασφαλή ναυσιπλοΐα στις θάλασσες της δυτικής Ελλάδος. Ο φάρος αυτός κατασκευάστηκε το 1899. Το ύψος του πέτρινου πύργου του ειναι 8 μέτρα και τό εστιακό του ύψος είναι 71 μέτρα. Είναι εγκατεστημένος στο μικρό νησάκι Οξειά του Πατραικού κόλπου στα νοτιοδυτικά του νομού Αιτωλοακαρνανίας. Η πρόσβαση στον φάρο γίνεται με σκάφος από τον Αστακό που απέχει 55 χλμ. από το Μεσολόγγι.
Η Νήσος Οξειά ανήκει στο ενιαίο οικοσύστημα του Δέλτα του Αχελώου, διοικητικά όμως, ανήκει στο Νομό Κεφαλληνίας. Eίναι ένα βραχώδες νησί μέσα στο Δέλτα του Aχελώου και καλύπτεται από χαμηλή βλάστηση και Θαμνόκεδρα (Juniperus sp.). Στο νησί αυτό υπάρχει μια αποικία από Γύπες. Eίναι ο χώρος που φωλιάζουν επίσης ο Φιδαετός, ο Πετρίτης και άλλα αρπακτικά, ενώ το χειμώνα τακτικά κάνουν την εμφάνισή τους ο Mαυρόγυπας και ο Bασιλαετός. Πληροφορίες κείμενο και Φωτογραφία από το: www.faroi.com
Η γεωστρατηγική θέση της Οξειάς στο Ιόνιο πέλαγος
Με βάση λοιπόν όλα αυτά:
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό το γιατί η Οξειά – η τότε Αστερίδα- καταλαμβάνει τόσο κυρίαρχη θέση και στο έπος της Οδύσσειας, (Τηλεμάχειας) γιατί ήταν και παραμένει διαχρονικά λόγω της τεράστιας γεωστρατηγικής της θέσης στο επίκεντρο των εκάστοτε θαλάσσιων γεγονότων [37] αφήνοντας σε κάθε εποχή το ανεξίτηλο στίγμα της.
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό το πώς και το γιατί σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Οδυσσέα Μεταξά το αυτοτελές αρχικά έπος της λεγόμενης «Τηλεμάχειας» όταν ενσωματώθηκε σταδιακά στο έπος της Οδύσσειας μετέφερε και την δική της τοπογραφία στην οποία ως φαίνεται η σημερινή νήσος Οξειά, η τότε Αστερίδα ήταν για ευνόητους λόγους το κορυφαίο τοπόσημό της και στο επίκεντρο της δικής της αφήγησης. Αργότερα και ιδιαιτέρως κατά την Αλεξανδρινή περίοδο φαίνεται ότι κάποιοι ανακάλυψαν στην θέση της βραχονησίδας που αποκαλούμε σήμερα Δασκαλιό την χαμένη Αστερίδα οπότε και προστέθηκαν οι ένθετοι στίχοι για να ταιριάξει η βραχονησίδα τρόπο τινά με την τοπογραφία και την τοπωνυμία που έφεραν τα νησιά του Ιονίου στα ιστορικά χρόνια.
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό γιατί ο Στράβων (C 59-60) αγνοεί την ύπαρξη του επίδικου στίχου (μεσσηγὺς Ἰθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης) (Οδ.δ 845) όταν περιγράφει το νησί της Αστερίδος αντιγράφοντας τον Όμηρο και μάλιστα σε όλα του τα βιβλία, όπως και για το επίρρημα «μεσσηγύς», (ειδικά όταν αναφέρεται για την Αστερίδα), για το οποίο δεν κάνει απολύτως καμία αναφορά ούτε ποτέ κανέναν σχολιασμό, προφανώς γιατί ο επίδικος παρένθετος στίχος (μεσσηγὺς Ἰθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης) ενσωματώθηκε στο δ της Οδύσσειας αργότερα από την εποχή που συνέγραψε τα γεωγραφικά του (περίπου από το 20 π.Χ-20μ.χ).
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό γιατί ο επίδικος παρένθετος στίχος (δ. 845) όπως και άλλοι παρένθετοι ή τροποποιημένοι στίχοι που έχουν παρεισφρήσει στα ομηρικά κείμενα, έχουν σε μεγάλο βαθμό εκτρέψει την έρευνα σε αδιέξοδους δρόμους όπως π.χ και στην περίπτωση της Αστερίδος. Το παράδειγμα της βραχονησίδας Δασκαλιό που βαπτίστηκε για τις ανάγκες της «επαλήθευσης» του Ομηρικού κειμένου ως Αστερίδα προκειμένου να δικαιολογηθεί η ταυτοπροσωπία της Ομηρικής (μυκηναϊκής;) Ιθάκης με την Ιθάκη των ιστορικών χρόνων επιβεβαιώνει του λόγου το αληθές.
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό γιατί τα Ομηρικά έπη ενσωματώνουν στην τοπογραφία τους το νησί της Αστερίδος (την σημερινή Οξειά) ως τον νησί που θα έστηναν την φονική τους ενέδρα οι μνηστήρες του θρόνου της Ιθάκης, γιατί όντως οι Οξειές από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι και πρόσφατα βρισκόντουσαν στο επίκεντρο της περιοχής που είχε ανθήσει διαχρονικά η θαλάσσια πειρατεία. (Βλέπε Θουκυδίδης (Α 5,6) , ο Ευριπίδης (Ιφιγένεια η εν Αυλίδι στ.283-288) , ο Τίτος Λίβιος (XXXVII.13.12) και ο Νικήτας Χωνιάτης)
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό το γιατί ο Τηλέμαχος όταν θαλασσοπορεί την νύχτα με πορεία ανοικτά των Θοών – (Οξειές) τον έχει καταλάβει ο φόβος του θανάτου. Διότι προφανώς εκεί ήταν η Αστερίδα όπου οι μνηστήρες σκαρφαλωμένοι στις ανεμοδαρμένες βουνοκορφές της και κρυμμένοι στα ναύλοχα λιμάνια της την ημέρα και κάνοντας περιπολίες με το πλοίο τους την νύχτα καιροφυλακτούσαν για να τον σκοτώσουν.
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό γιατί ο Στράβωνας (C.457.16,C 59-60) έχοντας προφανώς υπόψη του κάποια ασαφή πληροφόρηση από τον μυθολογικό υπόβαθρο της περιοχής που θα είχε σχέση με τις προσχώσεις και τις αλλαγές που είχε προξενήσει ο Αχελώος στην παραχελωίτιδα ζώνη -όπου εκεί πολύ πιθανό θα αναφερόταν και η παρουσία της Αστερίδος- αισθάνεται την ανάγκη να αναφέρει την Αστερίδα στην ίδια ακριβώς παράγραφο που αναφέρει την πρόσχωση της νήσου Αρτεμίτας από τον Αχελώο (το νησί που βρίσκεται δίπλα από την Οξειά) χωρίς όμως να κάνει, λόγω της σχετικής του άγνοιας για την γεωμορφολογία της δυτικής νησιωτικής Ελλάδος, κάποιο σχολιασμό. Είναι γνωστό ότι ο τόσο φιλόμηρος Στράβων ο οποίος ατυχώς δεν επισκέφθηκε την δυτική Ελλάδα όταν συνέγραψε τα γεωγραφικά του υπέπεσε σε αρκετά σφάλματα, όχι βεβαίως από πρόθεση, αλλά από ελλιπή πληροφόρηση.
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό γιατί ο Απολλόδωρος, ο οποίος ήταν βαθύς γνώστης των Ελληνικών μύθων, φαίνεται να γνωρίζει από τα μυθολογούμενα για την θέση και την μορφολογία της Αστερίδος αναφέροντας ότι ήταν ακριβώς έτσι όπως την περιέγραψε ο Όμηρος. Η σύνδεση της Αστερίδος με τον οικισμό των Αλαλκομενών που τον χρεώνει ο Στράβωνας σε αναφορά του Απολλόδωρου ερευνάται ως προς την ορθότητά της (βλέπε μελλοντικές ανακοινώσεις), πάντως επί του αυχένα της Οξειάς όντως υπάρχουν ακόμη οικιστικά κατάλοιπα και ομβροδεξαμενές για την ύδρευση του μικρού οικισμού που διατηρήθηκε διαχρονικά για τις ανάγκες των γεωργών και των ποιμένων του νησιού.
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό γιατί το νησί Αsteris μαζί με την νησίδα Prote μνημονεύεται στο έργο Historia Naturalis (IV, 54-55) τού Λατίνου ιστορικού Πλίνιου [38] να βρίσκεται στην ανοικτή θάλασσα 15 μίλια έξω από τον ακρωτήριο Άραξος της Πελοποννήσου, απόσταση που όντως απέχει περίπου η σημερινή νήσος Οξειά από το συγκεκριμένο ακρωτήριο (Ab ea Araxum Peloponnesi promounturium XV. ante hanc in alto Asteris, Prote).
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό γιατί η Οξειά αναφέρεται από τον Αντίπατρο [39] στο σχετικό του επιτύμβιο επίγραμμα που συνέθεσε για κάποιον Αρισταγόρα ο οποίος ναυάγησε στο λιμάνι της Σκάρφειας, ως ένας από τους τρείς πιο επικίνδυνους επώνυμους τόπους της Μεσογείου για τους θαλασσοπορούντες ναυτικούς εκείνης της εποχής.
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό το πώς ήταν δυνατόν να παραμείνουν επί 28 συνεχόμενες ημέρες και νύχτες οι μνηστήρες στο νησί αυτό. Γιατί είχε τα δύο ασφαλή καταφύγια για τον ελλιμενισμό του πλοίου τους και τους παρείχε άφθονο νερό και τροφή, όπως παρέχει διαχρονικά στους κατά καιρούς μόνιμους γεωργούς και ποιμένες που διαμένουν πάνω σε αυτό.
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό γιατί το Ομηρικό κείμενο όταν περιγράφει την άφιξη των μνηστήρων στον «πολυβενθή λιμένα» του άστεως της Ιθάκης (Οδ.π, 342-362), τον αποκαλούμενο από τον Εύμαιο ως «ημέτερον λιμένα» (Οδ.π 473) και επονομαζόμενο σε άλλο χωρίο του ομηρικού κειμένου ως τον «λιμένα του Ρείθρου» (Οδ. α, 178-186) μας πληροφορεί ότι ήταν δυνατή από αυτήν την θέση του Μεγάρου η θέαση προς την θάλασσα και η παρακολούθηση της άφιξης του πλοίου των μνηστήρων που επέστρεφε από την Αστερίδα.
Συγκεκριμένα από τον καλοφτιαγμένο περίβολο του Μεγάρου ο μνηστήρας Αντίνοος στέφοντας το βλέμμα του προς την θάλασσα και βλέποντας το πλοίο των μνηστήρων να έρχεται από την Αστερίδα προς το λιμάνι της πόλεως κατεβάζοντας τα πανιά του και τους ναύτες να κρατούν τα κουπιά στα χέρια, ενημερώνει και τους άλλους μνηστήρες για να επιβεβαιώσουν όλοι μαζί το γεγονός αυτό. Από εκεί κατευθύνονται γρήγορα προς στον «πολυβενθή λιμένα» (λιμάνι του Ρείθρου) για να σύρουν όλοι μαζί το πλοίο στην στεριά και να επιστρέψουν γρήγορα στην αγορά της πόλεως.
Επειδή ως γνωστόν οι Κινέζοι λένε ότι μια εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις αποκαλύπτουμε την θέση και την θέα του Άστεως της Ομηρικής Ιθάκης σε σχέση με την θάλασσα και το λιμάνι του Ρείθρου όπου από εκεί δεσπόζει στον θαλάσσιο ορίζοντα το ομηρικό νησί της Αστερίδος η σημερινή Οξειά!
Η
πανοραμική θέα από την θέση του μυκηναϊκού οικισμού προς το λιμάνι του Ρείθρου,
την θάλασσα και το νησί της Αστερίδος (Οξειάς)
Λεπτομέρεια της ίδιας φωτογραφίας με την θέα της Οξειάς στον Κεφαλληνιακό πορθμό
Η θέα της νήσου Οξειάς ( Αστερίδος) ετσι όπως φαίνεται από τις ανατολικές ακτές της νήσου Κεφαλληνίας
Τώρα γίνεται περισσότερο κατανοητό γιατί ύστερα από 3500 χρόνια η Οξειά, -η Αστερίς του Ομήρου-, εξακολουθεί να είναι, όπως και τότε, το ίδιο χρήσιμη, πολύτιμη και αναντικατάστατη και για την σύγχρονη ναυτιλία (έχοντας μάλιστα σε λειτουργία έναν από τους πλέον σημαντικούς ναυτικούς φάρους ναυσιπλοΐας του Ιονίου πελάγους κτισμένο στην δυτική της πλευρά), σε συνδυασμό δε με τα δύο ασφαλή και ναύλοχα λιμάνια που διαθέτει σε περίπτωση θαλασσοταραχής θα εξακολουθήσει να παραμένει μοναδικό καταφύγιο ή ορμητήριο και στο μέλλον, για όσο διάστημα θα θαλασσοπορούν πλοία και ναυτικοί στις θάλασσες του Ιονίου (Βλέπε περιγραφές από ναυτικούς πορτολάνους).
Στην ουσία, η περιγραφή της Αστερίδος και ο μύθοι που την συνοδεύουν λειτουργούσε συνειρμικά ως μια άτυπη ναυτική οδηγία προς τους ναυτιλλομένους εκείνης της εποχής, η οποία τους πληροφορεί ότι στην συμβολή των πορθμών του Ιονίου (Κεφαλληνιακός –Πατραϊκός), υπάρχει ένα νησί που το όνομά του είναι Αστερίς, (δηλαδή ναυτικός φάρος-σημείο αναφοράς) και ότι με βάση αυτό το πετρώδες νησί που βρίσκεται στο μέσον της θαλάσσιας διαδρομής τους, μπορούν να κάνουν με ασφάλεια τις εξαρτήσεις τους με τους σημαντικότερους γεωγραφικούς τόπους (Κεφαλληνία, Ιθάκη, Πελοπόννησο κ.ά). Τους πληροφορεί επίσης ότι η Αστερίδα έχει δύο αμφίδυμα και ασφαλέστατα (ναύλοχα) λιμάνια σε περίπτωση θαλασσοταραχής, αλλά ταυτόχρονα τους υπενθυμίζει (μέσα από την περιγραφή της ενέδρας των μνηστήρων) ότι το νησί αυτό προσφέρεται για ενέδρες πειρατών και ως εκ’ τούτου πρέπει να το έχουν υπόψη τους και να προσέχουν. Το ταξίδι την νύχτα προτείνεται ως ο πλέον ασφαλής διάπλους λόγω προφανώς της εκεί παρουσίας των πειρατών. Μπορούν δε να το παρακάμψουν ερχόμενοι νότια από την Πελοπόννησο μόνο με ευνοϊκό νότιο άνεμο (οὖρον ὄπισθεν).
Text & Copyright: Hettie Putman Cramer & Makis Metaxas
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Text & Copyright: Hettie Putman Cramer & Makis Metaxas
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Σημειώσεις
[1]Μυθική νήσος της Καλυψούς (οδ. α 85, ζ 172, η 244 κ.αλ.)
[2[Μυθική νήσος της Κίρκης ( οδ. ι 32, μ 268, 275 κατοικία του Αιήτου)
[3]Μυθική νήσος του Αιόλου ( οδ. α 155)
[4]Μυθική νήσος των θυγατέρων του Ήλιου ( οδ. μ 135 )
[5]Δασκαλειό : παρετυμολογία του scoglio, da (di) scoglio
[6]Αμφίδυμοι λιμένες : Δύο εισόδους έχοντες, ή σκεπεινούς ή αμφιστόμους …Μέγα Ετυμολογικό Λεξικό
[7]Ναύλοχος: Ο λιμήν, εν ώ αι ναύς κοιμώνται… Μέγα Ετυμολογικό Λεξικό
[8]STEPHANOS BYZANTINII : ETHNICORUM σελ. 138 Berlin,1849
[9]EUSTATHII :COMMENTARII AT HOMERI ODYSSEAM σελ 195, Lipsiae 1828
[10]ΗΣΥΧΙΟΥ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΩΣ ΛΕΞΙΚΟΝ. Σελ.1210 Αναστατική έκδοσις Γεωργιάδης 1975
[11]PLINY: NATURAL HISTORY II σελ.156- 158 HARVARD UNIVERSITY PRES 1947
[12]Νικήτας Χωνιάτης «Χρονική Διήγησις», HISTOIRE DE MANUEL COMNENE : LIVRE II - Παρίσι [13]Μιχ.Σ.Κορδώσης , Η Ομηρική Ιθάκη(Νήσος – Άστυ) Αθηνα 2007
[14]Schliemann: Ithague, le Peloponnese Troie σελ.75
[15]Leake.1835, Partch. 1890, Berard. 1902, Vollgraff. 1907, Rennell.1927, C.H Coekoop.1990, Λιβαδάς.1998,
[16]Βολτέρας 1903, Τσιμαράτος 1998.
[17]Dorpfed 1927, Δούκας. 1995
[18]Schliemann: Ithague, le Peloponnese Troie σελ.
[19]Gell1807, Luce 1974,
[20]Schliemann. 1869, A,E.H Coekoop 1908, Αθανάσιος Δανιήλ 2008
[21]Βαγγέλης Πανταζής, «Το μέγεθος της Ομηρικής Ιθάκης» Κεφαλληνιακά Χρονικά τόμος 8 σελ.267- 274 Αργοστόλι 1999
[Μέχρι πρόσφατα σοβαρούς προβληματισμούς είχε προξενήσει ο επίδικος στίχος περί της οὐδ᾽ εὐρεῖας Ιθάκης, πάνω στον οποίο στηρίχθηκε μεγάλο μέρος από την επιχειρηματολογία των υποστηρικτών της σημερινής Ιθάκης ότι είναι και η ομηρική, επειδή η σημερινή Ιθάκη είναι μικρή, δηλαδή «οὐδ᾽εὐρεῖα», ενώ η Κεφαλληνία που είναι όντως « εὐρεῖα », δεν θα μπορούσε να είναι η Ομηρική. Επί αυτού του θέματος, ο Δρ. της ιστορίας Βαγγέλης Πανταζής σε ανακοίνωση του που δημοσιεύτηκε στα Κεφαλληνιακά Χρονικά (τόμος 8ος) το 1999 και με τίτλο «Το μέγεθος της Ομηρικής Ιθάκης» απέδειξε με αδιαμφισβήτητα στοιχεία ότι ο γνήσιος ομηρικός στίχος αναφερόταν για την εὐρεῖα Ιθάκη και όχι για την οὐδ᾽ εὐρεῖα ή ούκ ευρεία όπως τροποποιήθηκε σε διάφορες εκδοχές μεταγενέστερα για να ταιριάξει με την Ιθάκη των ιστορικών χρόνων. Σύμφωνα με τον συγγραφέα ο διασωθείς πραγματικός στίχος «ουδέ λίην λυπρή, αυτάρ δ’ ευρεία τέτυκται», εντοπίστηκε σε κείμενο του Τρύφωνα του Γραμματικού (1ος π.Χ Αιώνας – 1ος μ.Χ ) που δημοσιεύτηκε στον τρίτο τόμο των Anecdota Graeca από τον J.Fr. Boisson στην σχολιασμένη έκδοση της Οδύσσειας (Homeri Odyssea) από τον J. La Roche το έτος 1868. Η αποκάλυψη αυτή αποκαθιστά την πραγματική δομή όχι μόνον του στίχου (οδ.ν 243) αλλά και τον άκρως προβληματικό στίχο 118 στην ραψωδία ω της Οδύσσειας που και εκεί η λέξις ευρεία όπως διεξοδικά αναλύει ο Δρ. Βαγγέλης Πανταζής αφορά την Ιθάκη και όχι βεβαίως τον πόντο (Θάλασσα) που φαίνεται ότι αντικατέστησε το ουσιαστικό νήσος. Η επιβεβαίωση περί της ευρείας Ιθάκης έρχεται ακόμη και από ένα άλλο κείμενο, του Κολοφώνιου ποιητή Ερμησιάνακτος σε ελεγείο του που συνέθεσε για την σχέση Όμηρου και Πηνελόπης το οποίο διασώθηκε από τον σοφιστή Αθήναιο (Δειπνοσοφειστές ΙΓ) Αὐτὸς δ᾽ οὗτος ἀοιδός, ὃν ἐκ Διὸς αἶσα φυλάσσει - ἥδιστον πάντων δαίμονα μουσοπόλων -λεπτὴν ᾗς Ἰθάκην ἐνετείνατο θεῖος Ὅμηρος -ᾠδῇσιν πινυτῆς εἵνεκα Πηνελόπης, -ἣν-διὰ πολλὰ παθὼν ὀλίγην ἐσενάσσατο νῆσον, -πολλὸν ἀπ᾽ εὐρείης λειπόμενος πατρίδος· - ἔκλεε δ᾽ Ἰκαρίου τε γένος καὶ δῆμον Ἀμύκλου - καὶ Σπάρτην, ἰδίων ἁπτόμενος παθέων.]
[22] Οδυσσέας Μεταξάς: «Η Βιογραφία της Οδύσσειας» (Μελέτη υπό δημοσίευση)
[23]Πόλις της Ηπείρου επί της χώρας των Θεσπρωτών η οποία ονομάστηκε αργότερα Κίχυρος
[24]Πολίχνη της Τριφυλιακής Ήλιδος
[25]Πολίχνη της Τριφυλιακής Ήλιδος
[26]Αντώνιος Μηλιαράκης, «Γεωγραφία Πολιτική Νέα και Αρχαία του Νομού Κεφαλληνίας» σελ 166 Αθήνα 1890
[27] Β. Κατσαρός :Βυζαντινά,τόμ. 13 σελ.1527-1528, Yannakopoulou Helene: Quelques repaires de pirates en Grece de I”Ouest, lieux de commere illegal(du XVIe au XVIIIe siecles) ACIH Athenes 1985 σελ.526
[28]Γεώργιος Σουρής, « Η σημασία της Κεφαλλωνιάς για τα Ελληνιστικά κράτη και τη Ρώμη» Κεφαλληνιακά χρονικά , σελ. 113, Joseph Partsch , Κεφαλληνία και Ιθάκη, σελ.112.
[29]Θουκυδίδης (Α 5,6) οἱ γὰρ Ἕλληνες τὸ πάλαι καὶ τῶν βαρβάρων οἵ τε ἐν τῇ ἠπείρῳ παραθαλάσσιοι καὶ ὅσοι νήσους εἶχον, ἐπειδὴ ἤρξαντο μᾶλλον περαιοῦσθαι ναυσὶν ἐπ' ἀλλήλους, ἐτράποντο πρὸς λῃστείαν, ἡγουμένων ἀνδρῶν οὐ τῶν ἀδυναωτάτων κέρδους τοῦ σφετέρου αὐτῶν ἕνεκα καὶ τοῖς ἀσθενέσι τροφῆς, καὶ προσπίπτοντες πόλεσιν ἀτειχίστοις καὶ κατὰ κώμας οἰκουμέναις ἥρπαζον καὶ τὸν πλεῖστον τοῦ βίου ἐντεῦθεν ἐποιοῦντο, οὐκ ἔχοντός πω αἰσχύνην τούτου τοῦ ἔργου, φέροντος δέ τι καὶ δόξης μᾶλλον· δηλοῦσι δὲ τῶν τε ἠπειρωτῶν τινὲς ἔτι καὶ νῦν, οἷς κόσμος καλῶς τοῦτο δρᾶν, καὶ οἱ παλαιοὶ τῶν ποιητῶν τὰς πύστεις τῶν καταπλεόντων πανταχοῦ ὁμοίως ἐρωτῶντες εἰ λῃσταί εἰσιν, ὡς οὔτε ὧν πυνθάνονται ἀπαξιούντων τὸ ἔργον, οἷς τε ἐπιμελὲς εἴη εἰδέναι οὐκ ὀνειδιζόντων. ἐλῄζοντο δὲ καὶ κατ' ἤπειρον ἀλλήλους. καὶ μέχρι τοῦδε πολλὰ τῆς Ἑλλάδος τῷ παλαιῷ τρόπῳ νέμεται περί τε Λοκροὺς τοὺς Ὀζόλας καὶ Αἰτωλοὺς καὶ Ἀκαρνᾶνας καὶ τὴν ταύτῃ ἤπειρον. τό τε σιδηροφορεῖσθαι τούτοις τοῖς ἠπειρώταις ἀπὸ τῆς παλαιᾶς λῃστείας ἐμμεμένηκεν·
[30]Ευριπίδης (Ιφιγένεια η εν Αυλίδι στ.283-288) Λευκήρετμον δι` Άρη- Τάφιον ήγεν ών Μέγης άννασε – Φυλέως λόχευμα – Τάς Εχίνας λιπών – νήσους ναυβάταις απροσφόρους
[31]Τίτος Λίβιος(XXXVII.13.12). Inde duas sociorum ex Italia, duas Rhodias triremes cum praefecto Epicrate Rhodio ad fretum Cephallanianae tuendum praector misit. Infestum id latrocinio Lacedaemonius Hybristas cum iuventure Cephallanum faciebat, clausumgue iam mare commeatibus Italicise rat.
[32]PLINY: NATURAL HISTORY II (V 36,1), (ΙV 66) HARVARD UNIVERSITY PRES 1947
[33]ΗΣΥΧΙΟΥ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΩΣ ΛΕΞΙΚΟΝ. Σελ.246 Αναστατική έκδοσις Γεωργιάδης 1975
[34]Όμηρος (Ιλ. Β 735)
[35]STEPHANOS BYZANTINII : ETHNICORUM σελ. 138-139 Berlin,1849
[36]Καλλίμαχος,Ύμνος εις Δήλον στιχ 36-38
[37]Το νησί της Οξειάς πέραν του πλούσιου ομηρικού του παρελθόντος έχει συνδέσει το όνομά του με ένα ακόμη γεγονός παγκοσμίου ενδιαφέροντος όταν βρέθηκε να είναι στο επίκεντρο σε μία από τις μεγαλύτερες ναυμαχίες που είχαν γίνει μέχρι τότε στην παγκόσμια ιστορία, της λεγόμενης «Ναυμαχίας της Ναυπάκτου». Η περίφημη αυτή ναυμαχία έγινε στις 7 Οκτωβρίου του 1571 μεταξύ των ενωμένων στόλων της Ισπανίας, της Βενετίας, της Γένουας, της Νεάπολης και Σικελίας και του Πάπα από την μία πλευρά και του ενιαίου στόλου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από την άλλη στα νησιά των νότιων Εχινάδων, τις Οξειές, παρά το Ακρωτήριο Σκρόφα η οποία κατέληξε στην πλήρη καταστροφή του ενωμένου στόλου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
[38]PLINY: NATURAL HISTORY II σελ.156- 158 HARVARD UNIVERSITY PRES 1947
[39]Αντίπατρος Ελληνική Ανθολογία τόμος έκτος σελ 146 Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ Αθήνα 2004
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου